Puja-Vidhi Collection

    Arti Ki Vidhi (आरती की विधि)

    आरती क्‍या है और कैसे करनी चाहिये ? आरतीको 'आरात्रिक' अथवा 'आरार्तिक' और 'नीराजन' भी कहते हैं। पूजाके अन्तमें आरती की जाती है। पूजनमें जो त्रुटि रह जाती है, आरतीसे उसकी पूर्ति होती है। स्कन्दपुराणमें कहा गया है-- मन्त्रहीन क्रियाहीन॑ यत्‌ कृतं पूजनं हरे:। सर्व सम्पूर्णतामेति कृते नीराजने शिवे॥ “पूजन मन्त्रहीन और क्रियाहीन होनेपर भी नीराजन (आरती) कर लेनेसे उसमें सारी पूर्णता आ जाती है।' आरती करनेका ही नहीं, आरती देखनेका भी बड़ा पुण्य लिखा है। हरिभक्तिविलासमें एक श्लोक है-- नीराजनं च यः पश्येद्‌ देवदेवस्थ चक्रिण:। सप्तजन्मनि विप्र: स्थादन्ते च परम॑ पदम्‌॥ “जो देवदेव चक्रधारी श्रीविष्णुभगवान्‌की आरती (सदा) देखता है, वह सात जन्मोंतक ब्राह्मण होकर अन्तमें परमपदको प्राप्त होता है।! विष्णुधर्मोत्तरमें आया है-- धूपं चारात्रिकं पश्येत्‌ कराभ्यां चर प्रवन्दते। कुलकोटिं समुदधृत्य याति विष्णो: पर॑ पदम्‌॥ “जो धूप और आरतीको देखता है और दोनों हाथोंसे आरती लेता है, वह करोड़ पीढ़ियोंका उद्धार करता है और भगवानू विष्णुके परमपदको प्राप्त होता है।' आरतीमें पहले मूलमन्त्र (जिस देवताका जिस मन्त्रसे पूजन किया गया हो, उस मन्त्र)-के द्वारा तीन बार पुष्पांजलि देनी चाहिये और ढोल, नगारे, शंख, घड़ियाल आदि महावाद्योंके तथा जय-जयकारके शब्दके साथ शुभ पात्रमें घृतसे या कपूरसे विषम संख्याकी अनेक बत्तियाँ जलाकर आरती करनी चाहिये— ततश्च मूलमन्त्रेण दत्ता पुष्पाउजलित्रयम्‌। महानीराजनं कुर्यान्महावाद्यजयस्वनै: ॥ प्रज्जलयेत्‌ तदर्थ च कर्पूरेण घृतेन वा। आरार्तिक॑ शुभे पात्रे विषमानेकवर्तिकम्‌॥ साधारणत: पाँच बत्तियोंसे आरती की जाती है, इसे “पंचप्रदीप” भी कहते हैं। एक, सात या उससे भी अधिक बत्तियोंसे आरती की जाती है। कपूरसे भी आरती होती है। पद्मपुराणमें आया है-- कुडकुमागुरुकर्पूरघृतचन्दननिर्मिता: ॥ वर्तिका: सप्त वा पञ्च कृत्वा वा दीपवर्त्तिकाम्‌॥ कुर्यात्‌ सप्तप्रदीपेन शड्गखघण्टादिवाद्यकै:। “कुंकुम, अगर, कपूर, घृत और चन्दनकी सात या पाँच बत्तियाँ बनाकर अथवा दियेकी (रूई और घीकी) बत्तियाँ बनाकर सात बत्तियोंसे शंख, घण्टा आदि बाजे बजाते हुए आरती करनी चाहिये।' आरतीके पाँच अंग होते हैं-- पञ्च नीराजनं कुर्यात्‌ प्रथमं दीपमालया। द्वितीयं सोदकाब्जेन तृतीयं॑ धौतवाससा ॥ चूताश्वत्थादिपत्रैश्च॒ चतुर्थ. परिकीर्तितम्‌। पज्चमं प्रणिपातेन साष्टाड्रेन यथाविधि॥ “प्रथम दीपमालाके द्वारा, दूसरे जलयुक्त शंखसे, तीसरे धुले हुए वस्त्रसे, चौथे आम और पीपल आदिके पत्तोंसे और प��ँचवें साष्टांग दण्डवत्से आरती करे |! “आरती उतारते समय सर्वप्रथम भगवान्‌की प्रतिमाके चरणोंमें उसे चार बार घुमाये, दो बार नाभिदेशमें, एक बार मुखमण्डलपर और सात बार समस्त अंगॉंपर घुमाये'-- आदौ चतुः पादतले च विष्णो- द्ााँ नाभिदेशे मुखबिम्ब एकम्‌। सर्वेषु. चाड्रेष.. च. सप्तवारा- नारात्रिक भकक्‍्तजनस्तु. कुर्यात्‌॥

    Mala Jap Vidhi & Prakaar (माला जप विधि)

    जप-विधि & प्रकार जप तीन प्रकारका होता है- वाचिक, उपांशु और मानसिक । वाचिक जप धीरे-धीरे बोलकर होता है। उपांशु-जप इस प्रकार किया जाता है, जिससे दूसरा न सुन सके। मानसिक जपमें जीभ और ओष्ठ नहीं हिलते। तीनों जपोंमें पहलेकी अपेक्षा दूसरा और दूसरेकी अपेक्षा तीसरा प्रकार श्रेष्ठ है। प्रातःकाल दोनों हाथोंको उत्तान कर, सायंकाल नीचेकी ओर करके और मध्याह्नमें सीधा करके जप करना चाहिये। प्रातःकाल हाथको नाभिके पास, मध्याह्नमें हृदयके समीप और सायंकाल मुँहके समानान्तरमें रखे । २ जपकी गणना चन्दन, अक्षत, पुष्प, धान्य, हाथके पोर और मिट्टीसे न करे। जपकी गणनाके लिये लाख, कुश, सिन्दूर और सूखे गोबरको मिलाकर गोलियाँ बना ले। जप करते समय दाहिने हाथको जपमालीमें डाल ले अथवा कपड़ेसे ढक लेना आवश्यक होता है, किंतु कपड़ा गीला न हो। यदि सूखा वस्त्र न मिल सके तो सात बार उसे हवामें फटकार ले तो वह सूखा-जैसा मान लिया जाता है। जपके लिये मालाको अनामिका अँगुलीपर रखकर अँगूठेसे स्पर्श करते हुए मध्यमा अँगुलीसे फेरना चाहिये । सुमेरुका उल्लङ्घन न करे। तर्जनी न लगावे । सुमेरुके पाससे मालाको घुमाकर दूसरी बार जपे। जप करते समय हिलना, डोलना, बोलना निषिद्ध है। यदि जप करते समय बोल दिया जाय तो भगवान्‌का स्मरण कर फिरसे जप करना चाहिये । यदि माला गिर जाय तो एक सौ आठ बार जप करे। यदि माला पैरपर गिर जाय तो इसे धोकर दुगुना जप करे। (क) स्थान-भेदसे जपकी श्रेष्ठताका तारतम्य - घरमें जप करनेसे एक गुना, गोशालामें सौ गुना, पुण्यमय वन या वाटिका तथा तीर्थमें हजार गुना, पर्वतपर दस हजार गुना, नदी-तटपर लाख गुना, देवालयमें करोड़ गुना तथा शिवलिङ्गके निकट अनन्त गुना पुण्य प्राप्त होता है- गृहे चैकगुणः प्रोक्तः गोष्ठे शतगुणः स्मृतः । पुण्यारण्ये तथा तीर्थे सहस्त्रगुणमुच्यते ।। अयुतः पर्वते पुण्यं नद्यां लक्षगुणो जपः । कोटिर्देवालये प्राप्ते अनन्तं शिवसंनिधौ ।। (ख) माला-वन्दना - निम्नलिखित मन्त्रसे मालाकी वन्दना करे- ॐ मां माले महामाये सर्वशक्तिस्वरूपिणी । चतुर्वर्गस्त्वयि न्यस्तस्तस्मान्मे सिद्धिदा भव ॥ ॐ अविघ्नं कुरु माले त्वं गृह्णामि दक्षिणे करे । जपकाले च सिद्ध्यर्थं प्रसीद मम सिद्धये ॥

    Gauri-Ganesh Puja Vidhi (गौरी-गणेश पूजा विधि )

    गणपति और गौरीकी पूजा (पूजामें जो वस्तु विद्यमान न हो उसके लिये 'मनसा परिकल्प्य समर्पयामि' कहे। जैसे, आभूषणके लिये 'आभूषणं मनसा परिकल्प्य समर्पयामि' I) हाथमें अक्षत लेकर ध्यान करे - भगवान् गणेशका ध्यान - गजाननं भूतगणादिसेवितं कपित्थजम्बूफलचारुभक्षणम् । उमासुतं शोकविनाशकारकं नमामि विघ्नेश्वरपादपङ्कजम् ।। भगवती गौरीका ध्यान - नमो देव्यै महादेव्यै शिवायै सततं नमः । नमः प्रकृत्यै भद्रायै नियताः प्रणताः स्म ताम् ॥ श्रीगणेशाम्बिकाभ्यां नमः, ध्यानं समर्पयामि । भगवान् गणेशका आवाहन - ॐ गणानां त्वा गणपति हवामहे प्रियाणां त्वा प्रियपति -हवामहे निधीनां त्वा निधिपति हवामहे वसो मम। आहमजानि गर्भधमा त्वमजासि गर्भधम् ।। एह्येहि हेरम्ब महेशपुत्र समस्तविघ्नौघविनाशदक्ष । माङ्गल्यपूजाप्रथमप्रधान गृहाण पूजां भगवन् नमस्ते ।। ॐ भूर्भुवः स्वः सिद्धिबुद्धिसहिताय गणपतये नमः, गणपतिमावाहयामि, स्थापयामि, पूजयामि च । हाथके अक्षत गणेशजीपर चढ़ा दे। फिर अक्षत लेकर गणेशजीकी दाहिनी ओर गौरीजीका आवाहन करे। भगवती गौरीका आवाहन - ॐ अम्बे अम्बिकेऽम्बालिके न मा नयति कश्चन । ससस्त्यश्वकः सुभद्रिकां काम्पीलवासिनीम् ॥ हेमाद्रितनयां देवीं वरदां शङ्करप्रियाम् । लम्बोदरस्य जननीं गौरीमावाहयाम्यहम् ।। ॐ भूर्भुवः स्वः गौर्यै नमः, गौरीमावाहयामि, स्थापयामि, पूजयामि च । प्रतिष्ठा - ॐ मनो जूतिर्जुषतामाज्यस्य बृहस्पतिर्यज्ञमिमं तनोत्वरिष्टं यज्ञ समिमं दधातु । विश्वे देवास इह मादयन्तामो३ म्प्रतिष्ठ ॥ अस्यै प्राणाः प्रतिष्ठन्तु अस्यै प्राणाः क्षरन्तु च । अस्यै देवत्वमर्चायै मामहेति च कश्चन ।। गणेशाम्बिके ! सुप्रतिष्ठिते वरदे भवेताम् । प्रतिष्ठापूर्वकम् आसनार्थे अक्षतान् समर्पयामि गणेशाम्बिकाभ्यां नमः । (आसनके लिये अक्षत समर्पित करे) । पाद्य, अर्घ्य, आचमनीय, ॐ देवस्य त्वा सवितुः प्रसवेऽश्विनोर्बाहुभ्यां स्नानीय, पुनराचमनीय पूष्णो हस्ताभ्याम् ॥ एतानि पाद्यार्थ्याचमनीयस्नानीयपुनराचमनीयानि समर्पयामि गणेशाम्बिकाभ्यां नमः। (इतना कहकर जल चढ़ा दे)। दुग्धस्नान - ॐ पयः पृथिव्यां पय ओषधीषु पयो दिव्यन्तरिक्षे पयो धाः । पयस्वतीः प्रदिशः सन्तु मह्यम् ।। कामधेनुसमुद्भूतं सर्वेषां जीवनं परम् । प्रावनं यज्ञहेतुश्च पयः स्नानार्थमर्पितम् ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, पयः स्नानं समर्पयामि । (दूधसे स्नान कराये) । दधिस्नान - ॐ दधिक्राव्णो अकारिषं जिष्णोरश्वस्य वाजिनः । सुरभि नो मुखा करत्प्र ण आयू षि तारिषत् ॥ पयसस्तु समुद्भूतं मधुराम्लं शशिप्रभम् । दध्यानीतं मया देव स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम् ।। ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्या नमः, दधिस्नान समपयामि । (दधिसे स्नान कराये) । घृतस्नान - ॐ घृतं मिमिक्षे घृतमस्य योनिर्वृते श्रितो घृतम्वस्य धाम । अनुष्वधमा वह मादयस्व स्वाहाकृतं वृषभ वक्षि हव्यम् ।। नवनीतसमुत्पन्नं सर्वसंतोषकारकम् । घृतं तुभ्यं प्रदास्यामि स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम् । ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, घृतस्नानं समर्पयामि । घृतसे स्नान कराये) । मधुस्नान - ॐ मधु वाता ऋतायते मधु क्षरन्ति सिन्धवः । माध्वीर्नः सन्त्वोषधीः ॥ मधु नक्तमुतोषसो मधुमत्पार्थिवं रजः । मधु द्यौरस्तु नः पिता ॥ पुष्परेणुसमुद्भूतं स्वादु मधुरं मधु I तेजः पुष्टिकरं दिव्यं स्नानार्थ प्रतिगृह्यताम् ।। ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, मधुस्नानं समर्पयामि। (मधुसे स्नान कराये।) शर्करास्नान - ॐ अपारसमुद्वयस सूर्ये सन्त समाहितम्। अपा रसस्य यो रसस्तं वो गृह्णाम्युत्तममुपयामगृहीतोऽसीन्द्राय त्वा जुष्टं गृह्णाम्येष ते योनिरिन्द्राय त्वा जुष्टतमम् ।। इक्षुरससमुद्भूतां शर्करां पुष्टिदां शुभाम् । मलापहारिकां दिव्यां स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम् ।। ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, शर्करास्नानं समर्पयामि ।(शर्करासे स्नान कराये) । पञ्चामृतस्नान - ॐ पञ्च नद्यः सरस्वतीमपि यन्ति सस्स्रोतसः । सरस्वती तु पञ्चधा सो देशेऽभवत्सरित् ॥ पञ्चामृतं मयानीतं पयो दधि घृतं मधु । शर्करया समायुक्तं स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम् ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, पञ्चामृतस्नानं समर्पयामि । (पञ्चामृतसे स्नान कराये ।) गन्धोदकस्नान - ॐ अॅ शुना ते अॅ शुः पृच्यतां परुषा परुः । गन्धस्ते सोममवतु मदाय रसो अच्युतः ॥ मलयाचलसम्भूतचन्दनेन विनिःसृतम् । इदं गन्धोदकस्नानं कुङ्कुमाक्तं च गृह्यताम् ।। ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, गन्धोदकस्नानं समर्पयामि । (गन्धोदकसे स्नान कराये।) शुद्धोदकस्नान - ॐ शुद्धवालः सर्वशुद्धवालो मणिवालस्त आश्विनाः श्येतः श्येताक्षोऽरुणस्ते रुद्राय पशुपतये कर्णा यामा अवलिप्ता रौद्रा नभोरूपाः पार्जन्याः ॥ गङ्गा च यमुना चैव गोदावरी सरस्वती । नर्मदा सिन्धुकावेरी स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम् ।। ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः,शुद्धोदकस्नानं समर्पयामि । (शुद्ध जलसे स्नान कराये।) आचमन - शुद्धोदकस्नानान्ते आचमन - शुद्धोदकस्नानान्ते (आचमनके लिये जल दे।) वस्त्र - ॐ युवा सुवासाः परिवीत आगात् स उ श्रेयान् भवति जायमानः । तं धीरासः कवय उन्नयन्ति स्वाध्यो३ मनसा देवयन्तः ॥ शीतवातोष्णसंत्राणं लज्जाया रक्षणं परम्। देहालङ्करणं वस्त्रमतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, वस्त्रं समर्पयामि। (वस्त्र समर्पित करे ।) आचमन - वस्त्रान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि। (आचमनके लिये जल दे।) उपवस्त्र - ॐ सुजातो ज्योतिषा सह शर्म वरूथमाऽसदत्स्वः । वासो अग्ने विश्वरूप सं व्ययस्व विभावसो ॥ यस्याभावेन शास्त्रोक्तं कर्म किञ्चिन्न सिध्यति । उपवस्त्रं प्रयच्छामि सर्वकर्मोपकारकम् ।। ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, उपवस्त्रं(उपवस्त्राभावे रक्तसूत्रम् समर्पयामि)। (उपवस्त्र समर्पित करे।) आचमन - उपवस्त्रान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि। (आचमनके लिये जल दे।) यज्ञोपवीत-ॐ यज्ञोपवीतं परमं पवित्रं प्रजापतेर्यत्सहजं पुरस्तात् । आयुष्यमग्र्यं प्रतिमुञ्च शुभ्रं यज्ञोपवीतं बलमस्तु तेजः ।। यज्ञोपवीतमसि यज्ञस्य त्वा यज्ञोपवीतेनोपनह्यामि । नवभिस्तन्तुभिर्युक्तं त्रिगुणं देवतामयम् । उपवीतं मया दत्तं गृहाण परमेश्वर ।। ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, यज्ञोपवीतं समर्पयामि । (यज्ञोपवीत समर्पित करे।) आचमन - यज्ञोपवीतान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि । (आचमनके लिये जल दे।) चन्दन - ॐ त्वां गन्धर्वा अखनैस्त्वामिन्द्रस्त्वां बृहस्पतिः । त्वामोषधे सोमो राजा विद्वान् यक्ष्मादमुच्यत ।। श्रीखण्डं चन्दनं दिव्यं गन्धाढ्यं सुमनोहरम् । विलेपनं सुरश्रेष्ठ ! चन्दनं प्रतिगृह्यताम् ।। ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, चन्दनानुलेपनं समर्पयामि । (चन्दन अर्पित करे ।) अक्षत - ॐ अक्षन्नमीमदन्त ह्यव प्रिया अधूषत । अस्तोषत स्वभानवो विप्रा नविष्ठया मती योजा न्विन्द्र ते हरी ।। अक्षताश्च सुरश्रेष्ठ कुङ्कुमाक्ताः सुशोभिताः । म या निवेदिता भक्त्या गृहाण परमेश्वर ।। ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, अक्षतान् समर्पयामि ।(अक्षत चढ़ाये ।) पुष्पमाला - ॐ ओषधीः प्रति मोदध्वं पुष्पवतीः प्रसूवरीः । अश्वा इव सजित्वरीर्वीरुधः पारयिष्णवः ॥ माल्यादीनि सुगन्धीनि मालत्यादीनि वै प्रभो । मयाहृतानि पुष्पाणि पूजार्थं प्रतिगृह्यताम् ।। ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, पुष्पमालां समर्पयामि ।(पुष्पमाला समर्पित करे ।) दूर्वा - ॐ काण्डात्काण्डात्प्ररोहन्ती परुषः परुषस्परि । एवा नो दूर्वे प्र तनु सहस्त्रेण शतेन च ॥ दूर्वाङ्करान् सुहरितानमृतान् मङ्गलप्रदान् । आनीतांस्तव पूजार्थ गृहाण गणनायक ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, दूर्वाङ्करान् समर्पयामि । (दूर्वाङ्कर चढ़ाये ।) सिन्दूर - ॐ सिन्धोरिव प्राध्वने शूघनासो वातप्रमियः पतयन्ति यह्नाः । घृतस्य धारा अरुषो न वाजी काष्ठा भिन्दन्नूर्मिभिः पिन्वमानः।॥ सिन्दूरं शोभनं रक्तं सौभाग्यं सुखवर्धनम् । शुभदं कामदं चैव सिन्दूरं प्रतिगृह्यताम् ।। ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, सिन्दूरं समर्पयामि ।(सिन्दूर अर्पित करे ।) अबीर-गुलाल ॐ अहिरिव भोगैः पर्येति बाहुं ज्याया हेतिं परिबाधमानः । आदि नाना हस्तघ्नो विश्वा वयुनानि विद्वान् पुमान् परिमल द्रव्य पुमा सं परि पातु विश्वतः ।। अबीरं च गुलालं च हरिद्रादिसमन्वितम् । नाना परिमलं द्रव्यं गृहाण परमेश्वर ।। ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, नानापरिमलद्रव्याणि समर्पयामि ।(अबीर आदि चढ़ाये।) सुगन्धिद्रव्य - ॐ अहिरिव विश्वतः ।। दिव्यगन्धसमायुक्तं महापरिमलाद्भुतम् । गन्धद्रव्यमिदं भक्त्या दत्तं वै परिगृह्यताम् ।। ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, सुगन्धिद्रव्यं समर्पयामि ।(सुगन्धित द्रव्य अर्पण करे।) धूप - ॐ धूरसि धूर्व धूर्वन्तं धूर्व तं योऽस्मान् धूर्वति तं धूर्व यं वयं धूर्वामः । देवानामसि वह्नितम सस्नितमं पप्रितमं जुष्टतमं देवहूतमम् ।। वनस्पतिरसोद्भूतो गन्धाढ्यो गन्ध उत्तमः। आग्नेयः सर्वदेवानां धूपोऽयं प्रतिगृह्यताम् ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, धूपमाघ्रापयामि।(धूप दिखाये।) दीप - ॐ अग्निज्योंतिज्योतिरग्निः स्वाहा सूर्यो ज्योतिज्योंतिः सूर्यः स्वाहा। अग्निर्वचों ज्योतिर्वर्चः स्वाहा सूर्यो वर्ची ज्योतिर्वर्चः स्वाहा ॥ ज्योतिः सूर्यः सूर्यो ज्योतिः स्वाहा ।। साज्यं च वर्तिसंयुक्तं वह्निना योजितं मया । दीपं गृहाण देवेश त्रैलोक्यतिमिरापहम् ।। भक्त्या दीपं प्रयच्छामि देवाय परमात्मने । त्राहि मां निरयाद् घोराद् दीपज्योतिर्नमोऽस्तु ते ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, दीपं दर्शयामि।(दीप दिखाये ।) हस्तप्रक्षालन - 'ॐ हृषीकेशाय नमः' कहकर हाथ धो ले। नैवेद्य - नैवेद्यको प्रोक्षित कर गन्ध-पुष्पसे आच्छादित करे। तदनन्तर जलसे चतुष्कोण घेरा लगाकर भगवान्‌के आगे रखे। ॐ नाभ्या आसीदन्तरिक्ष शीर्णो द्यौः समवर्तत । पद्भ्यां भूमिर्दिशः श्रोत्रात्तथा लोकाँर अकल्पयन् ॥ ॐ अमृतोपस्तरणमसि स्वाहा । ॐ प्राणाय स्वाहा। ॐ अपानाय स्वाहा। ॐ समानाय स्वाहा । ॐ उदानाय स्वाहा । ॐ व्यानाय स्वाहा। ॐ अमृतापिधानमसि स्वाहा । शर्कराखण्डखाद्यानि दधिक्षीरघृतानि च । आहारं भक्ष्यभोज्यं च नैवेद्यं प्रतिगृह्यताम् ।। ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, नैवेद्यं निवेदयामि ।(नैवेद्य निवेदित करे ।) नैवेद्यान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि। (जल समर्पित करे।) ऋतुफल - ॐ याः फलिनीर्या अफला अपुष्पा याश्च पुष्पिणीः । बृहस्पतिप्रसूतास्ता नो मुञ्चन्त्व हसः ।। इदं फलं मया देव स्थापितं पुरतस्तव । तेन मे सफलावाप्तिर्भवेज्जन्मनि जन्मनि ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, ऋतुफलानि समर्पयामि ।(ऋतुफल अर्पित करे।) फलान्ते आचमनीयं जलं समर्पयामि। (आचमनीय जल अर्पित करे।) उत्तरापोऽशन- उत्तरापोऽशनार्थे जलं समर्पयामि। गणेशाम्बिकाभ्यां नमः । (जल दे।) करोद्वर्तन - ॐ अं शुना ते शुः पृच्यतां परुषा परुः । गन्धस्ते सोममवतु मदाय रसो अच्युतः ।। चन्दनं मलयोद्भूतं कस्तूर्यादिसमन्वितम् । करोद्वर्तनकं देव गृहाण परमेश्वर ।। ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, करोद्वर्तनकं चन्दनं समर्पयामि ।(मलयचन्दन समर्पित करे।) ताम्बूल - ॐ यत्पुरुषेण हविषा देवा यज्ञमतन्वत । वसन्तोऽस्यासीदाज्यं ग्रीष्म इध्मः शरद्धविः ॥ पूगीफलं महद्दिव्यं नागवल्लीदलैर्युतम् । एलादिचूर्णसंयुक्तं ताम्बूलं प्रतिगृह्यताम् ।। ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, मुखवासार्थम् एलालवंग- पूगीफलसहितं ताम्बूलं समर्पयामि।(इलायची, लौंग-सुपारीके साथ ताम्बूल अर्पित करे।) दक्षिणा - ॐ हिरण्यगर्भः समवर्तताये भूतस्य जातः पतिरेक आसीत् । स दाधार पृथिवीं द्यामुतेमां कस्मै देवाय हविषा विधेम ।। हिरण्यगर्भगर्भस्थं हेमबीजं विभावसोः । अनन्तपुण्यफलदमतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, कृतायाः पूजायाः सादुण्यार्थे द्रव्यदक्षिणां समर्पयामि। (द्रव्य दक्षिणा समर्पित करे ।) आरती - ॐ इद हविः प्रजननं मे अस्तु दशवीर सर्वगण स्वस्तये । आत्मसनि प्रजासनि पशुसनि लोकसन्यभयसनि । अग्निः प्रजां बहुलां मे करोत्वन्नं पयो रेतो अस्मासु धत्त ।। ॐ आ रात्रि पार्थिव रजः पितुरप्रायि धामभिः । दिवः सदा सि बृहती वि तिष्ठस आ त्वेषं वर्तते तमः ॥ कदलीगर्भसम्भूतं कर्पूरं तु प्रदीपितम् । आरार्तिकमहं कुर्वे पश्य मे वरदो भव ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, आरार्तिकं समर्पयामि ।(कर्पूरकी आरती करे, आरतीके बाद जल गिरा दे।) पुष्पाञ्जलि - ॐ यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवास्तानि धर्माणि प्रथमान्यासन् । ते ह नाकं महिमानः सचन्त यत्र पूर्वे साध्याः सन्ति देवाः ।। ॐ गणानां त्वा ।। ॐ अम्बे अम्बिके ।। नानासुगन्धिपुष्पाणि यथाकालोद्भवानि च। पुष्पाञ्जलिर्मया दत्तो गृहाण परमेश्वर ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, पुष्पाञ्जलिं समर्पयामि ।(पुष्पाञ्जलि अर्पित करे।) प्रदक्षिणा - ॐ ये तीर्थानि प्रचरन्ति सृकाहस्ता निषङ्गिणः । तेषा सहस्रयोजनेऽव धन्वानि तन्यसि । यानि कानि च पापानि जन्मान्तरकृतानि च । तानि सर्वाणि नश्यन्तु प्रदक्षिणपदे पदे ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, प्रदक्षिणां समर्पयामि ।(प्रदक्षिणा करे ।) विशेषार्घ्य - ताम्रपात्रमें जल, चन्दन, अक्षत, फल, फूल, दूर्वा और दक्षिणा रखकर अर्घ्यपात्रको हाथमें लेकर निम्नलिखित मन्त्र पढ़े- रक्ष रक्ष गणाध्यक्ष रक्ष त्रैलोक्यरक्षक । भक्तानामभयं कर्ता त्राता भव भवार्णवात् ।। द्वैमातुर कृपासिन्धो षाण्मातुराग्रज प्रभो । वरदस्त्वं वरं देहि वाञ्छितं वाञ्छितार्थद ।। अनेन सफलार्येण वरदोऽस्तु सदा मम । ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, विशेषार्थ्यं समर्पयामि ।(विशेषार्ध्य दे ।) प्रार्थना- विघ्नेश्वराय वरदाय सुरप्रियाय लम्बोदराय सकलाय जगद्विताय । नागाननाय श्रुतियज्ञविभूषिताय गौरीसुताय गणनाथ नमो नमस्ते ॥ भक्तार्तिनाशनपराय गणेश्वराय सर्वेश्वराय शुभदाय सुरेश्वराय । विद्याधराय विकटाय च वामनाय भक्तप्रसन्नवरदाय नमो नमस्ते ॥ नमस्ते ब्रह्मरूपाय विष्णुरूपाय ते नमः नमस्ते रुद्ररूपाय करिरूपाय ते नमः । विश्वरूपस्वरूपाय नमस्ते ब्रह्मचारिणे भक्तप्रियाय देवाय नमस्तुभ्यं विनायक॥ त्वां विघ्नशत्रुदलनेति च सुन्दरेति भक्तप्रियेति सुखदेति फलप्रदेति । विद्याप्रदेत्यघहरेति च ये स्तुवन्ति तेभ्यो गणेश वरदो भव नित्यमेव ।। त्वं वैष्णवी शक्तिरनन्तवीर्या विश्वस्य बीजं परमासि माया । सम्मोहितं देवि समस्तमेतत् त्वं वै प्रसन्ना भुवि मुक्तिहेतुः ॥ ॐ भूर्भुवः स्वः गणेशाम्बिकाभ्यां नमः, प्रार्थनापूर्वकं नमस्कारान्स समर्पयामि ।(साष्टाङ्ग नमस्कार करे ।) गणेशपूजने कर्म यन्यूनमधिकं कृतम् । तेन सर्वेण सर्वात्मा प्रसन्नोऽस्तु सदा मम ॥ अनया पूजया गणेशाम्बिके प्रीयेताम्, न मम । (ऐसा कहकर समस्त पूजनकर्म भगवान्‌को समर्पित कर दे) तथा पुनः नमस्कार करे।

    Durga Saptashati Path(Vidhi) दुर्गा सप्तशती पाठ (विधि)

    Step for the Durga Saptashati Path(Vidhi) (1.) साधक स्नान करके पवित्र हो आसन-शुद्धिकी क्रिया सम्पन्न करके शुद्ध आसनपर बैठे; साथमें शुद्ध जल, पूजनसामग्री और श्रीदुर्गीसप्तशतीकी पुस्तक रखे। पुस्तकको अपने सामने काष्ट आदिके शुद्ध आसनपर विराजमान कर दे। ललाटमें अपनी रुचिके अनुसार भस्म, चन्दन अथवा रोरी लगा ले, शिखा बाँध ले; फिर पूर्वाभिमुख होकर तत्त्व-शुद्धिके लिये चार बार आचमन करे। उस समय अग्राङ्कित चार मन्त्रोंको क्रमशः पढ़े— ॐ ऐं आत्मतत्त्वं शोधयामि नमः स्वाहा। ॐ ह्लीं विद्यातत्तवं शोधयामि नमः स्वाहा। ॐ क्लीं शिवतत्त्वं शोधयामि नमः स्वाहा। ॐ ऐं ह्लीं क्लीं सर्वतत्त्वं शोधयामि नमः स्वाहा। (2.) तत्पश्चात् प्राणायाम करके गणेश आदि देवताओं एवं गुरुजनोंको प्रणाम करे; फिर ‘पवित्रे स्थो वैष्णव्यौ०' इत्यादि मन्त्रसे कुशकी पवित्री धारण करके हाथमें लाल फूल, अक्षत और जल लेकर निम्नाङ्कितरूपसे संकल्प करे-- (3.) पहले तीन बार कहे-- ॐ विष्णु:, विष्णु:, विष्णु:| तदनन्तर ' ॐ नमः परमात्मने ' कहकर इस प्रकार बोले-- श्रीपुराण पुरुषोत्तम श्रीविष्णुकी आज्ञासे आज प्रवर्त्तमान श्रीब्रह्माके द्वितीय परार्ध्दमें श्रीश्वेतवाराह कल्पमें वैवस्वत मन्वन्तरके अट्ठाईसवें कलियुगके प्रथम चरणमें, जम्बूद्वापके अन्तर्गत भारतवर्षके भरतखण्डमें, आर्यावर्तके अन्तर्गत ब्रह्मावर्तके पुण्यप्रद एक देशमें, वौद्धावतारमें संवत्सर तथा अयन और महामाङ्गल्यप्रद मासोंमें उत्तम मासके पक्षके दिनसे युक्ता तिथिमें तथा नक्षत्रमें राशिमें स्थित सूर्यके और राशियोंमें स्थित चन्द्र, भौम, बुध, गुरु, शुक्र एवं शनिके रहनेपर शुभयोगमें, शुभकरणमें इस प्रकारके विशेष गुणोंसे विशिष्ट शुभ पुण्य तिथिमें समस्त शास्त्रों, श्रुतियों, स्मृतियों एवं पुराणोंमें कहे गये फलकी प्राप्तिका अभिलाषी गोत्रमें उत्पन्न शर्मा (वर्मा, गुप्त) मैं पुत्र स्त्रीबान्धवसहित मेरे श्रीनवदुर्गाके अनुग्रहसे ग्रहकृत, राजकृत सर्वविध पीडाओंके निवृत्तिपूर्वक नैरुज्य-दीर्घायु-पुष्टि-धन एवं धान्यकी समृद्धिके लिये श्रीनवदुर्गके प्रसादसे समस्त आपत्तियोंकी निवृत्ति एवं समस्त अभीष्ट फलकी प्राप्ति तथा धर्म-अर्थ-काम-मोक्ष—इन चतुर्विध पुरुषार्थोकी सिद्धिद्वारा श्रीमहाकाली-महालक्ष्मी एवं महासरस्वती देवताकी प्रीतिके लिये शापोद्धारपूर्वक कवच, अर्गला, कीलकका पाठ तथा वेदतन्त्र, उत्त्क रात्रिसूत्त्कपाठ, देव्यथर्वशीर्षपाठ और न्यासविधिसहित नवार्णजप तथा सप्तशती-न्यास- ध्यानसहित चरित्रसम्बन्धी विनियोग एवं न्यास और ध्यानपूर्वक मार्कण्डेयजी बोले--'सावर्णि नामक मनु होंगे, यहाँतक दुर्गासप्तततीका पाठ, इसके बाद न्यासविधिके साथ नवार्णजप, वेद-तन्त्रोत्त्क देवीसूत्त्कका पाठ, रहस्यत्रयका पाठ, शापोद्धार आदि करूँगा (करूँगी)। (4.) इस प्रकार प्रतिज्ञा (संकल्प) करके देवीका ध्यान करते हुए पञ्चोपचारकी विधिसे पुस्तककी पूजा करे, योनिमुद्राका प्रदर्शन करके भगवतीको प्रणाम करे, फिर मूल नवार्णमन्त्रसे पीठ आदिमें आधारशत्त्किकी स्थापना करके उसके ऊपर पुस्तकको विराजमान करे। (5.) इसके बाद शापोद्धार करना चाहिये। इसके अनेक प्रकार हैं। ॐ ह्लीं क्लीं श्रीं क्रां क्रीं चण्डिकादेव्यै शापनाशानुग्रहं कुरु कुरु स्वाहा'--इस मन्त्रका आदि और अन्तमें सात बार जप करे। यह शापोद्धार मन्त्र कहलाता है। इसके अनन्तर उत्कीलन मन्त्रका जप किया जाता है। इसका जप आदि और अन्तमें इक्कीस-इक्कीस बार होता है। यह मन्त्र इस प्रकार है-- ‘ॐ श्रीं कलीं ह्लीं सप्तशति चण्डिके उत्कीलनं कुरु कुरु स्वाहा।' (6.) इसके जपके पश्चात् आदि और अन्तमें सात-सात बार मृतसंजीवनी विद्याका जप करना चाहिये, जो इस प्रकार है-- ॐ ह्लीं ह्लीं वं वं ऐं ऐं मृतसंजीवनि विद्ये मृतमुत्थापयोत्थापय क्रीं ह्लीं ह्लीं वं स्वाहा।' मारीचकल्पके अनुसार सप्तशती शापविमोचनका मन्त्र यह है-- ' ॐ श्रीं श्रीं क्लीं हूं ॐ ऐं क्षोभय मोहय उत्कीलय उत्कीलय उत्कीलय ठं ठं।' इस मन्त्रका आरम्भमें ही एक सौ आठ बार जप करना चाहिये, पाठके अन्तमें नहीं। अथवा रुद्रयामल महातन्त्रके अन्तर्गत दुर्गाकल्पमें कहे हुए चण्डिका-शाप-विमोचन मन्त्रोंका आरम्भमें ही पाठ करना चाहिये। वे मन्त्र इस प्रकार हैं-- ‘ॐ’ इस श्रीचण्डिकाके ब्रह्मा, वसिष्ठ, विश्वामित्र-सम्बन्धी शाप-विमोचन मन्त्रके वसिष्ठ तथा नारद संवादात्मक सामवेदके अधिपति ब्रह्मा ऋषि हैं, सर्वैश्वर्यकारिणी श्रीदुर्गा देवता हैं । दुर्गाके तीनों चरित्र बीज हैं ' ह्लीं ' शत्त्कि है, त्रिगुणात्मकस्वरूपिणी चण्डिकाकी शापविमुत्त्किमें अपने किये हुए संकल्पित कार्यकी सिद्धिके लिये जपमें इसका विनियोग किया जाता है। ॐ (ह्लीं) रीं रेतःस्वरूपिण्यै मधुकैटभर्मर्दिन्य ब्रह्मवसिष्ठ- विश्वामित्रशापाद् विमुत्त्का भव ॥ १॥ ॐ श्रीं बुद्धिस्वरूपिण्यै महिषासुरसैन्यनाशिन्य ब्रह्मवसिष्ठविश्वामित्रशापाद् विमुत्त्का भव ॥ २॥ ॐ रं रत्त्कस्वरूपिण्यै महिषासुरमर्दिन्यै ब्रह्मवसिष्ठ- विश्वामित्रशापाद् विमुत्त्का भव ॥ ३॥ ॐ क्षुं क्षुधास्वरूपिण्यै देववन्दितायै ब्रह्मवसिष्ठविश्वामित्रशापाद् विमुत्त्का भव॥ ४॥ ३» छां छायास्वरूपिण्यै दूतसंवादिन्यै ब्रह्मवसिष्ठविश्वामित्र- शापाद् विमुत्त्का भव॥५॥ ॐ श शत्त्किस्वरूपिण्यै धूप्रलोचनघातिन्यै ब्रह्मवसिष्ठविश्वामित्रशापाद् विमुत्त्का भव॥ ६॥ ॐ तृं तृषास्वरूपिण्यै चण्डमुण्डवधकारिण्यै ब्रह्मवसिष्ठ- विश्वामित्रशापाद् विमुत्त्का भव ॥ ७ ॥ ॐ क्षां क्षान्तिस्वरूपिण्यै रत्त्कबीजवधकारिण्ये ब्रह्मवसिष्ठविश्वामित्रशापाद् विमुत्त्का भव॥ ८॥ ॐ जां जातिस्वरूपिण्यै निशुम्भवधकारिण्यै ब्रह्मवसिष्ठविश्वामित्रशापाद् विमुत्त्का भव ॥९॥ ॐ लं लज्जास्वरूपिण्यै शुम्भवधकारिण्यै ब्रह्मवसिष्ठविश्वामित्रशापाद् विमुत्त्का भव॥ १०॥ ॐ शां शान्तिस्वरूपिण्यै देवस्तुत्यै ब्रह्मवसिष्ठविश्वामित्रशापाद् विमुत्त्का भव॥ ११॥ ॐ श्रं श्रद्धास्वरूपिण्यै सकलफलदात्र्यै ब्रह्मवसिष्ठविश्वामित्रशापाद् विमुत्त्का भव ॥ १२॥ ॐ कां कान्तिस्वरूपिण्यै राजवरप्रदायै ब्रह्मवसिष्ठविश्वामित्रशापाद् विमुत्त्का भव॥ १३ ॥ ॐ मां मातृस्वरूपिण्यै अनर्गलमहिमसहितायै ब्रह्मवसिष्ठविश्वामित्र- शापाद् विमुत्त्का भव॥ १४॥ ॐ ह्लीं श्रीं दुं दुर्गायै सं सर्वैश्वर्यकारिण्यै ब्रह्मवसिष्ठविश्वामित्रशावपिामदुक्ता भव॥ १५॥ ॐ ऐं ह्लीं क्लीं नमः शिवायै अभेद्यकवचस्वरूपिण्यै ब्रह्मवसिष्ठ- विश्वामित्रशापाद् विमुत्त्का भव॥ १६॥ ॐ क्रीं काल्यै कालि ह्लीं फट स्वाहायै ऋग्वेदस्वरूपिण्यै ब्रह्मवसिष्ठविश्वामित्रशापाद् विमुत्त्का भव॥ १७॥ ॐ ऐं ह्लीं क्लीं महाकालीमहालक्ष्मी- महासरस्वतीस्वरूपिण्यै त्रिगुणात्मिकायै दुर्गादव्यै नमः ॥ १८ ॥ हे परमेश्वर! इस प्रकार इन महामन्त्रोंकोी पढ़कर चण्डीके पाठको रात-दिन संशयरहित होकर करना चाहिये॥ १९॥ जो इस मन्त्रको न जान करके--इन मन्त्रोंका पाठ न करके चण्डीका पाठ करता है, वह अपनी भी हानि करता है और दाता--पाठ करवानेवालेकी भी हानि करता है। इसमें कोई सन्देह नहीं॥ २० ॥ (7.) इस प्रकार शापोद्धार करनेके अनन्तर अन्तर्मातृका-बहिर्मातृका आदि न्यास करे, फिर श्रीदेवीका ध्यान करके रहस्यमें बताये अनुसार नौ कोष्टोंवाले यन्त्रमें महालक्ष्मी आदिका पूजन करे, इसके बाद छ: अङ्गोंसहित दुर्गासप्तततीका पाठ आरम्भ किया जाता है। कवच, अर्गला, कीलक और तीनों रहस्य-ये ही सप्तशतीके छः अङ्��� माने गये हैं। इनके क्रममें भी मतभेद है। चिदम्बरसंहितामें पहले अर्गला फिर कौलक तथा अन्तमें कवच पढ़नेका विधान है। किंतु योगरत्रावलीमें पाठका क्रम इससे भिन्न है। उसमें कवचको बीज, अर्गलाको शत्त्कि तथा कीलकको कीलक संज्ञा दी गयी है। जिस प्रकार सब मन्त्रोंमें पहले बीजका, फिर शत्त्किका तथा अन्तमें कीलकका उच्चारण होता है, उसी प्रकार यहाँ भी पहले कवचरूप बीजका, फिर अर्गलारूपा शत्त्किका तथा अन्तमें कीलकरूप कीलकका क्रमशः पाठ होना चाहिये । यहाँ इसी क्रमका अनुसरण किया गया है।

    Lakshmi Puja Vidhi (लक्ष्मी पूजा विधि)

    लक्ष्मी पूजा विधि (Lakshmi Puja Vidhi) हम आपको दिवाली के अवसर पर लक्ष्मी पूजा की विस्तृत विधि बता रहे हैं। इस पावन पर्व पर महा लक्ष्मी की नई प्रतिमा को लाना शुभ माना जाता है। यह पूजा विधि विशेष रूप से नई प्रतिमा या मूर्ति के लिए बनाई गई है। इसमें पूजा के सभी सोलह चरणों को शामिल किया गया है, जिन्हें षोडशोपचार पूजा के नाम से जाना जाता है। (1.)ध्यान (Dhyaan) पूजा की शुरुआत भगवती लक्ष्मी के ध्यान से की जानी चाहिए। यह ध्यान आपके सामने स्थापित श्री लक्ष्मी प्रतिमा के समक्ष करना उचित है। ध्यान करते समय निम्नलिखित मंत्र का जाप करना चाहिए। या स पद्मासनस्थ विपुल-कति-तति पद्म-पत्रयताक्षी, गम्भीरार्त्तव-नाभिः स्तना-भार-नमिता शुभ्रा-वस्तारीय। या लक्ष्मीरदिव्य-रूपैर्मणि-गण-खचितैः स्वपिता हेमा-कुम्भैः, स नित्यं पद्म-हस्ता मम वसतु गृहे सर्व-मांगल्य-युक्ता॥ (2.)आवाहन (Aahvaan) श्री भगवती लक्ष्मी का ध्यान करने के बाद, प्रतिमा के सामने आवाहन मुद्रा (दोनों हथेलियों को जोड़कर और अंगूठों को अंदर की ओर मोड़कर बनाई गई मुद्रा) दिखाते हुए निम्न मंत्र का जाप करना चाहिए। आगच्छ देव-देवेशि ! तेजोमयि महा-लक्ष्मि ! क्रियमाणां मया पूजां, गृहाण सुर-वन्दिते ! ।। श्रीलक्ष्मी-देवीं आवाहयामि ।। (3.)पुष्पांजलि आसन (Pushpaanjali Aasan) श्री लक्ष्मी का आह्वान करने के बाद, अंजलि में पांच फूल लें (दोनों हथेलियों को जोड़कर) और उन्हें प्रतिमा के सामने अर्पित करें। इसके बाद, निम्न मंत्र का जाप करते हुए श्री लक्ष्मी को आसन प्रदान करें। नाना-रत्न-संयुक्तम्, कर्ता-स्वर-विभूषितम्। आसनम् देव-देवेश! प्रीत्यर्थं प्रति-गृह्यताम् ॥ श्री लक्ष्मी-देव्यै आसनार्थे पंच-पुष्पाणि समर्पयामि॥ (4.)स्वागत (Swagat ) श्री भगवती लक्ष्मी को पुष्पासन अर्पित करने के बाद, उनके स्वागत के लिए हाथ जोड़कर निम्न मंत्र का जाप करें। श्री लक्ष्मी-देवि! स्वागतम. (5.)पाद्य (Padya ) श्री लक्ष्मी का स्वागत करने के बाद, निम्न मंत्र का जाप करते हुए उनके चरण धोने के लिए जल अर्पित करें। पद्यं गृहान् देवेषी, सर्व-क्षेम-समर्थे, भोह! भक्त्या समर्पितं देवी, महा-लक्ष्मी! नमोअस्तु ते ॥ श्री लक्ष्मी-देव्यै पद्यं नमः॥ (6.)अर्घ्य (Arghya) पाद्य अर्पण के बाद, निम्न मंत्र का जाप करते हुए श्री लक्ष्मी को आचमन के लिए जल अर्पित करें। नमस्ते देव-देवेशी! नमस्ते कमल-धारिणी! नमस्ते श्री महा-लक्ष्मी, धनदा-देवी! अर्घ्यम् गृहण. गंध-पुष्पक्षतैरयुक्तम्, फल-द्रव्य-समन्वितम्॥ गृहं तोयमारघ्यर्थं, परमेश्वरी वत्सले! ॥श्री लक्ष्मी-देव्यै अर्घ्यं स्वाहा॥ (7.)स्नान (Snana) अर्घ्य देने के बाद, निम्न मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री लक्ष्मी को स्नान के लिए जल अर्पित करें। गंगासरस्वतिरेवपयोष्णिनर्मदजलैः। स्नैपितसि माया देवी तथा शांतिं कुरुश्व मे॥ आदित्यवर्णे तपसोधिजातो वनस्पतिस्तव वृक्षोत्थ बिल्वः। तस्य फलानि तपसा नुदन्तु मायन्तरायश्च बाह्य अलक्ष्मीः। ॥ श्री लक्ष्मी-देव्यै जलस्नानं समर्पयामि॥ (8.)पंचामृत स्नान (Panchaamrt snaan) स्नान की प्रक्रिया पूर्ण होने के बाद, निम्न मंत्र का जाप करते हुए श्री लक्ष्मी को पंचामृत स्नान कराएं। पंचामृत स्नान में दूध, दही, घी, शहद और शक्कर का उपयोग किया जाता है। इस पवित्र स्नान के दौरान मंत्रों का जाप अत्यंत महत्वपूर्ण होता है, क्योंकि इससे देवी लक्ष्मी की कृपा प्राप्त होती है। धि मधु घृतश्चैव पयश्च शार्करयुतम। पंचामृतम् समानितम् स्नानार्थम् प्रतिगृह्यतम॥ ॐ पंचनदयः सरस्वतीमाप्यन्ति सस्त्रोत्साः। सरस्वती तु पञ्चदशोषेभवत् सरित् ॥ श्री लक्ष्मी-देव्यै पंचामृतस्नानं समर्पयामि॥ (9.)गंध स्नान (Gandh snaan) श्री लक्ष्मी को सुगंध स्नान कराते हुए इस निम्न मंत्र का जाप करें। ॐ मलयाचलसंभूतं चंदननगरसंभवम्। चन्दनं देवदेवेषि स्नानार्थं प्रतिगृह्यतम॥ ॥ श्री लक्ष्मी-देव्यै गंधस्नानं समर्पयामि॥ (10.)शुद्ध स्नान (shuddh snaan) श्री लक्ष्मी को गंधस्नान के बाद, इस मंत्र का जाप करते हुए, शुद्ध जल से स्नान कराएं। मन्दाकिन्यस्तु यद्वारि सर्वपापहारं शुभम्। तदिदं कल्पितं तुभ्यं स्नानार्थं प्रतिगृह्यतम॥ ॥ श्री लक्ष्मी-देव्यै शुद्धोदकस्नानं समर्पयामि॥ (11.)वस्त्र (vastr) श्री लक्ष्मी को नए वस्त्र के रूप में मोली अर्पित करते समय निम्न मंत्र का जाप करें: दिव्याम्बरं नूतानं हि क्षौमं त्वतिमनोहरम्। दियमानां माया देवी गृहणा जगदम्बिके॥ उपैतु माम देवसखाः कीर्तिश्च मणिना सहा। प्रादुर्भूतो सुराष्ट्रेस्मिन् कीर्तिमृद्धि ददातु मे॥ ॥ श्री लक्ष्मीदेव्यै वस्त्रं समर्पयामि ॥ (12.)मधुपर्क (Madhuparka) अब निम्न मंत्र बोलते हुए श्री लक्ष्मी को शहद और दूध अर्पित करें। इस प्रक्रिया से देवी लक्ष्मी की कृपा प्राप्त होगी। ॐ कपिलं दधि कुन्देन्दुधवलं मधुसंयुतम्। स्वर्णपत्रस्थितं देवि मधुपर्कं गृहाणा भो॥ ॥ श्री लक्ष्मीदेव्यै मधुपर्कं समर्पयामि ॥ (13.)आभूषण (Aabhooshan) मधुपर्कम अर्पण के बाद, निम्न मंत्र का जाप करते हुए श्री लक्ष्मी को आभूषण अर्पित करें। इस भक्ति से माता लक्ष्मी की कृपा प्राप्त होगी। रत्नकांकडा वैदूर्यमुक्ताहारयुतानि च। सुप्रसन्नेना मनसा दत्तानि स्विकुरुश्व मे॥ क्षुप्तिपासमलं ज्येष्ठमलक्ष्मीं नाशयम्यहम्। अभूतिमसमृद्धिं च सर्वान्निर्नुदा मे ग्रहात्॥ ॥ श्री लक्ष्मीदेव्यै आभूषणानि समर्पयामि ॥ (14.)रक्तचन्दन (Raktacandan) आभूषण अर्पित करने के बाद, निम्न मंत्र का जाप करते हुए श्री लक्ष्मी को लाल चंदन अर्पित करें। यह आपकी भक्ति और श्रद्धा को प्रकट करेगा। ॐ रक्तचन्दनसंमिश्रं पारिजातसमुद्भवं मया दत्तं गृहणाषु चन्दनं गन्धसंयुतम्॥ ॥ श्री लक्ष्मीदेव्यै रक्तचन्दनं समर्पयामि ॥ (15.)सिंदूर (Sindoor) अब निम्न मंत्र बोलते हुए श्री लक्ष्मी को तिलक हेतु सिन्दूर अर्पित करें। इससे माता लक्ष्मी की कृपा प्राप्त होगी। ॐ सिन्दूरं रक्तवर्णश्च सिन्दूरतिलकप्रिये। भक्त्या दत्तं माया देवी सिन्दुरं प्रतिगृह्यताम्॥ ॥ श्री लक्ष्मीदेव्यै सिन्दूरं समर्पयामि ॥ (16.)कुङ्कुम (kumkum) अब निम्न मंत्र का जाप करते हुए श्री लक्ष्मी को अखण्ड सौभाग्य के प्रतीक के रूप में कुमकुम अर्पित करें। यह आपके जीवन में समृद्धि और सौभाग्य लाएगा। ॐ कुमकुमं कामदं दिव्यं कुमकुमं कामरूपिणम्। अखण्डकामसौभाग्यं कुमकुमं प्रतिगृह्यताम्॥ ॥ श्री लक्ष्मीदेव्यै कुमकुमं समर्पयामि ॥ (17.)अबीरा-गुलाल (Abeer-Gulaal) अब निम्न मंत्र का जाप करते हुए श्री लक्ष्मी को शुभ अबीर-गुलाल अर्पित करें। इससे देवी लक्ष्मी की कृपा प्राप्त होगी। अभिराश्च गुलालम च चोवा-चन्दनमेव च। श्रृंगारार्थं माया दत्तं गृहणा परमेश्वरि॥ ॥ श्री लक्ष्मीदेव्यै अभिरागुलां समर्पयामि ॥ (18.)सुगन्धित द्रव्य (Sugandhit dravy) अब निम्न मंत्र का जाप करते हुए श्री लक्ष्मी को सुगंध अर्पित करें। यह आपकी भक्ति को प्रकट करेगा। ॐ तैलनि च सुगन्धिनी द्रव्यनि विविधनि च। माया दत्तानि लेपर्थं गृहणा परमेश्वरि॥ ॥ श्री लक्ष्मीदेव्यै सुगन्धिता तैलं समर्पयामि ॥ (19.)अक्षत (Akshat) श्री लक्ष्मी को अखंडित चावल अर्पित करते हुए निम्न मंत्र का जाप करें। अक्षतश्च सुरश्रेष्ठ कुमकुमक्तः सुशोभितः। मया निवेदिता भक्त्या पुजार्थं प्रतिगृह्यताम्॥ ॥ श्री लक्ष्मीदेव्यै अक्षतां समर्पयामि ॥ (20.)चन्दन-समर्पण (chandan-samarpan) श्री लक्ष्मी को चंदन अर्पित करते हुए निम्न मंत्र का जाप करें। श्री-खण्ड-चन्दनं दिव्यं, गन्धादयाम् सुमनोहरम्। विलेपनं महालक्ष्मी! चन्दनं प्रतिगृह्यताम्॥ ॥ श्री लक्ष्मीदेव्यै चन्दनं समर्पयामि ॥ (21.)पुष्प-समर्पण (Pushp-samarpan) इस मंत्र का जाप करते हुए श्री लक्ष्मी को पुष्प अर्पित करें: यथा-प्राप्त-ऋतु-पुष्पैः, विल्व-तुलसी-दलैश्च! पूज्यामि महालक्ष्मी! प्रसीदा मे सुरेश्वरी! ॥ श्री लक्ष्मीदेव्यै पुष्पं समर्पयामि ॥ (22.)अंग-पूजन (Ang-poojan) श्री भगवती लक्ष्मी के अंग माने जाने वाले उन देवताओं की पूजा करें। बाएं हाथ में गंध, अक्षत, और पुष्प लेकर उन्हें दाएं हाथ से श्री लक्ष्मी मूर्ति के पास रखें और निम्न मंत्र का जाप करें: ॐ चपलाये नमः पादौ पूजयामि। ॐ चंचलायै नमः जनुने पूजयामि। ॐ कमालयै नमः कटिम पूजयामि। ॐ कात्यायन्यै नमः नाभिं पूजयामि। ॐ जगन्मात्राय नमः जठारं पूजयामि। ॐ विश्व-वल्लभायै नमः वक्ष-स्थलं पूजयामि। ॐ कमला-वासिन्यै नमः हस्तौ पूजयामि। ॐ कमला-पत्राक्ष्यै नमः नेत्र-त्रयं पूजयामि। ॐ श्रीयै नमः शिरः पूजयामि। (23.)अष्ट-सिद्धि पूजा (Asht-siddhi puja) अब अष्टसिद्धि के साथ श्री लक्ष्मी की पूजा करें। बाएं हाथ में गंध, अक्षत, और पुष्प लेकर उन्हें दाएं हाथ से श्री लक्ष्मी मूर्ति के पास रखें और निम्न मंत्र का जाप करें: ॐ अनिमने नमः। ॐ महिम्ने नमः। ॐ गरिणे नमः। ॐ लघिम्ने नमः। ॐ प्राप्त्यै नमः। ॐ प्रकाम्यै नमः। ॐ इषितायै नमः। ॐ वशिटायै नमः। (24.)अष्ट-लक्ष्मी पूजा (Ashtalakshmi Puja) अष्ट-सिद्धि पूजा के बाद, महा लक्ष्मी की प्रतिमा के पास अष्ट-लक्ष्मी पूजा करें। अष्ट-लक्ष्मी पूजन में अक्षत, चंदन, और पुष्प सहित निम्न मंत्र का जाप करें: ॐ आध्य-लक्ष्म्यै नमः। ॐ विद्या-लक्ष्म्यै नमः। ॐ सौभाग्य-लक्ष्म्यै नमः। ॐ अमृत-लक्ष्म्यै नमः। ॐ कमलाक्ष्यै नमः। ॐ सत्यं लक्ष्म्यै नमः। ॐ भोग-लक्ष्म्यै नमः। ॐ योग-लक्ष्म्यै नमः। (25.)धूप-समर्पण (dhoop-samarpan) धूप अर्पित करें:- वनस्पति-रसोद्भूतो गन्धाध्याः सुमनोहरः। आघ्रेयः सर्वदेवानां, धूपोयाम् प्रतिगृह्यताम्॥ ॥ श्री लक्ष्मीदेव्यै धूपं समर्पयामि ॥ (26.)दीप-समर्पण (Deep-samarpan) श्री लक्ष्मी को दीप अर्पित करें:- सज्यं वर्ती-संयुक्तं च, वह्निना योजितं मया, दीपं गृहाणां देवेषि! त्रैलोक्य-तिमिरापहम्। भक्त्या दीपं प्रयच्छामि, श्री लक्ष्मीै परात्परायै। त्राहि माम् निर्देशाद् घोराद्, दीपोयाम् प्रतिगृह्यताम्॥ ॥ श्री लक्ष्मीदेव्यै दीपं समर्पयामि ॥ (27.)नैवेद्य-समर्पण (Naivedy-samarpan) श्री लक्ष्मी को नैवेद्य अर्पण करते समय उसी समय निम्न मंत्र का जाप करें: शर्करा-खण्ड-खाड्यानि, दधि-क्षीर-घृतानि च। आहारो भक्ष्यभोज्यं च, नैवेद्यं प्रतिगृह्यताम्। ॥ यथामशतः श्री लक्ष्म्यै-देव्यै नैवेद्यं समर्पयामि – ॐ प्रणय स्वाहा। ॐ अपानाय स्वाहा। ॐ समानाय स्वाहा। ॐ उदानाय स्वाहा। ॐ व्यानाय स्वाहा॥ (28.)जल-समर्पण (Jal-samarpan) श्री लक्ष्मी को आचमन हेतु जल अर्पण करते समय निम्न मंत्र का उच्चारण करें। ततः पणियमं समर्पयामि इति उत्तरपोषणम्। हस्त-प्रक्षालनं समर्पयामि। मुख-प्रक्षालनम्। करोद्वर्तनार्थे चन्दनं समर्पयामि। (29.)ताम्बूल-समर्पण (Taambool-samarpan) श्री लक्ष्मी को ताम्बूल (पान और सुपारी) अर्पण करते हुए निम्न मंत्र का जाप करें। पूगी-फलं महा-दिव्यं, नाग-वल्ली-दलैर्युतम। कर्पूरैला-समायुक्तं, ताम्बूलं प्रति-गृह्यताम्॥ ॥ श्री लक्ष्मीदेव्यै मुखवसार्थं पूगीफलंयुक्तं ताम्बूलं समर्पयामि ॥ (30.)दक्षिणा (Dakshina) श्री लक्ष्मी को दक्षिणा (उपहार) अर्पित करते समय निम्न मंत्र का उच्चारण करें। हिरण्यगर्भगर्भस्थं, हेमावीजं विभावसोः। अनन्त-पुण्य-फलादमतः शान्तिं प्रयच्छ मे॥ ॥ श्री लक्ष्मीदेव्यै सुवर्णपुष्पदक्षिणाम् समर्पयामि ॥ (31.)प्रदक्षिणा (Pradakshina) फूलों से श्री लक्ष्मी के प्रतीकात्मक प्रदक्षिणा करते हुए निम्न मंत्र का जाप करें। यानि यानि च पापानि, जन्मान्तर-कृतानि च। तानि तानि विनश्यन्ति, प्रदक्षिणाम् पदे पदे॥ अन्यथा शरणं नास्ति, त्वमेव शरणं देवि! तस्मात् कारुण्यभावेन, क्षमास्व परमेश्वरि॥ ॥ श्री लक्ष्मीदेव्यै प्रदक्षिणाम् समर्पयामि ॥ (32.)वन्दना-साहित पुष्पांजलि (vandana-saahit pushpaanjali) श्री लक्ष्मी की वंदना करते हुए निम्न मंत्र का जाप करें और पुष्प अर्पित करें। कर-कृतं वा कायजं कर्मजं वा, श्रवण-नयनजं वा मनसं विपरीतम्। विदितमाविदितं वा, सर्वमेतत् क्षमास्व, जया जया करुणाब्धे, श्री महा-लक्ष्मी त्राहि। ॥ श्री लक्ष्मी-देव्यै मंत्र- पुष्पांजलि समर्पयामि ॥ (33.)साष्टांग प्रणाम श्री लक्ष्मी को साष्टांग प्रणाम करते हुए निम्न मंत्र का जाप करें। ॐ भवानी! त्वं महालक्ष्मीः सर्वकामप्रदायिनी। प्रसन्ना संतुष्ट भव देवि! नमोअस्तु ते। ॥ अनेना पूजनेन श्री लक्ष्मी-देवी प्रियताम्, नमो नमः ॥ (34.)क्षमा-प्रार्थना पूजा के दौरान हुई किसी भी ज्ञात-अज्ञात गलती के लिए श्री लक्ष्मी से क्षमा मांगते हुए निम्न मंत्र का जाप करें। आवाहनं न जानामि, न जानामि विसर्जनम्॥ पूजा-कर्म न जानामि, क्षमास्व परमेश्वरि॥ मंत्र- हीनं क्रिया- हीनं, भक्ति हीनं सुरेश्वरी! मया यत्-पूजितं देवि! परिपूर्णं तदस्तु मे॥ अनेना यथा-मिलितोपचार-द्रव्यै कृत-पूजनेन श्री लक्ष्मी-देवी प्रीयताम् ॥ श्री लक्ष्मीदेव्यै अर्पणमस्तु ॥ लक्ष्मी पूजा समापन(Lakshmi Puja concludes) Diwali 2024

    Shree Ganesh Puja Vidhi (श्री गणेश पूजा विधि)

    श्री गणेश पूजा विधि (Shree Ganesh Puja Vidhi) हम यहाँ दिवाली के अवसर पर गणेश पूजा की विधि को विस्तारपूर्वक बता रहे हैं। दिवाली पूजा के लिए, लोगों को भगवान गणेश की एक नई प्रतिमा खरीदनी चाहिए। इस पूजा विधि में, श्री गणेश की नई प्रतिमा या मूर्ति के लिए विशेष निर्देश दिए गए हैं। यह विधि पूजा के सभी सोलह चरणों को सम्मिलित करती है, जिन्हें षोडशोपचार पूजा के नाम से जाना जाता है। (1.) ध्यान ( Dhyana) पूजा का आरंभ भगवान गणेश के स्मरण से करना चाहिए। यह स्मरण आपके समक्ष स्थापित श्री गणेश की प्रतिमा के सम्मुख किया जाना चाहिए। भगवान गणेश का स्मरण करते हुए निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करना चाहिए। उदयद-दिनेश्वर-रुचिम निज-हस्ता-पद मैह, पाशांकुशाभाय-वरण दधातम गजस्याम। रक्ताम्बरं सकल-दुःख-हराम गणेशम्, ध्यये प्रसन्नखिलाभरणभिरामम्॥ (2.) आवाहन (Avahana) श्री गणेश का स्मरण करने के बाद, मूर्ति के सम्मुख आवाहन मुद्रा (आवाहन मुद्रा में दोनों हथेलियों को जोड़कर और दोनों अंगूठों को अंदर की ओर मोड़कर बनाई जाती है) दिखाकर निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करना चाहिए। आगच्छ देव-देवेश! तेजोराशे गण-पते! क्रियमाणं मया पूजं गृहाणा सुरा-सत्तम! ॥श्रीमद्-गणपति-देवं आवाहयामि॥ (3.) पुष्पांजलि (Pushpanjali) श्री गणेश का आह्वान करने के पश्चात, अंजलि में पांच फूल लें (दोनों हाथों की हथेलियां जोड़कर) और उन्हें मूर्ति के सम्मुख छोड़ दें। इसके पश्चात निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री गणेश को आसन प्रदान करें। नाना-रत्न-संयुक्तम्, कर्ता-स्वर-विभूषितम्। असनम देव-देवेश! प्रित्यर्थं प्रति-गृह्यतम॥ ॥श्री गणेश-देवाय असनार्थे पंच-पुष्पाणि समर्पयामि॥ (4.) स्वागत (Swagat) श्री गणेश को पुष्पासन अर्पित करने के पश्चात, हाथ जोड़कर श्री गणेश के स्वागत में निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करें। श्री गणेश-देवा! स्वागतम्। (5.) पाद्य (Padya) श्री गणेश का स्वागत करने के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए उनके पैर धोने के लिए जल अर्पित करें। पद्यं गृहाणा देवेश, सर्व-क्षेम-समर्थ, भोह! भक्तया समर्पितं देवा, गण-पते! नमोअस्तु ते ॥श्री गणेश-देवाय पद्यं नमः॥ (6.) अर्घ्य (Arghya) पाद्य अर्पण के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री गणेश को जल अर्पित करें। नमस्ते देव-देवेश! नमस्ते धरणी-धर! नमस्ते जगदाधार, गणेश! अर्घ्यं गृहाण। गन्ध-पुष्पाक्षतैर्युक्तं फल-द्रव्य-समन्वितम्। गृहाण तोयमर्ध्यर्थं परमेश्वर, वत्सल! ।।श्रीगणेश-देवाय अर्घ्य स्वाहा।। (7.)गन्ध-समर्पण/चन्दन-समर्पण (Gandha-Samarpan/Chandan-Samarpan) निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री गणेश को चंदन अर्पित करें। श्री-खंड-चंदनं दिव्यं गंधाध्यं सुमनोहरम्। विलेपनं गणपते! चन्दनं प्रति-गृह्यतम॥ ॥श्री गणेश-देवाय चन्दनं समर्पयामि॥ (8.) पुष्प-समर्पण (Pushpa-Samarpan) निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री गणेश को पुष्प अर्पित करें। यथा-प्राप्त-ऋतु-पुष्पैः, विल्व-तुलसी-दलैश्च! गणपते की स्तुति करो! प्रसीद मे सुरेश्वर! ॥श्री गणेश-देवाय पुष्पं समर्पयामि॥ (9.) धूप-समर्पण (Dhoop-Samarpan) अब निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए श्री गणेश को धूप अर्पित करें वनस्पति-रसोद्भूतो गंधाध्यः सुमनोहरः। अघ्रेयः सर्व-देवानां, धूपोयं प्रति-गृह्यतम। ॥श्री गणेश-देवाय धूपं समर्पयामि॥ (10.) दीप-समर्पण (Deep-Samarpan) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री गणेश को दीप अर्पित करें। सज्यं वर्ती-संयुक्तं च वह्निना योजितं मया, दीपं गृहाणा देवेश! त्रैलोक्य-तिमिरापहम्। भक्त्या दीपं प्रयच्छमि देवाय परमात्मने। त्राहि माम् निरयद् घोरद्दीपोयं प्रति-गृह्यताम् ॥श्री गणेश-देवाय दीपं समर्पयामि॥ (11.) नैवेद्य-समर्पण (Naivedya-Samarpan) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री गणेश को नैवेद्य अर्पित करें। शर्करा-खण्ड-खाद्यानि दधि-क्षीर-घृतानि च। आहारो भक्ष्य-भोज्यं च नैवेद्यं प्रति-गृह्यताम्। ॥यथंशतः श्री गणेश-देवाय नैवेद्यं समर्पयामि - ॐ प्रणय स्वाहा। ॐ अपानय स्वाहा। ॐ समानाय स्वाहा। ॐ उदानाय स्वाहा। ॐ व्यानाय स्वाहा॥ (12.) आचमन-समर्पण/जल-समर्पण (Achamana-Samarpan/Jal-Samarpan) अब निम्नलिखित मंत्र बोलते हुए श्री गणेश को आचमन हेतु जल अर्पित करें। ततः पनीयं समर्पयामि इति उत्तरापोषणम्। हस्त-प्रक्षालनं समर्पयामि। मुख-प्रक्षालनम्। करोद्वर्तनार्थे चन्दनं समर्पयामि। (13.) तंबुला-समर्पण (Tambula-Samarpan) अब निम्नलिखित मंत्र बोलते हुए श्री गणेश को ताम्बूल (पान और सुपारी) अर्पित करें। पूगी-फलं महा-दिव्यं नागा-वल्ली-दलैरियुतम। कर्पुरैल-समययुक्तं ताम्बूलं प्रति-गृह्यतम॥ ॥श्री गणेश-देवाय मुख-वसार्थं पूगी-फला-युक्तं ताम्बुलम समर्पयामि॥ (14.) दक्षिणा (Dakshina) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री गणेश को दक्षिणा अर्पित करें। हिरण्य-गर्भ-गर्भस्थं हेमा-विजं विभावसोः। अनंत-पुण्य-फलदामातः शांतिं प्रयच्छ मे॥ ॥श्री गणेश-देवाय सुवर्ण-पुष्प-दक्षिणं समर्पयामि॥ (15.) प्रदक्षिणा (Pradakshina) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए फूलों से प्रतीकात्मक प्रदक्षिणा (प्रदक्षिणा की दिशा में-श्री गणेश के बाएं से दाएं परिक्रमा) करें। यानि कानि च पापानि जन्मन्तरा-कृतानि च। तानि तानि विनाश्यन्ति प्रदक्षिणं पदे पदे॥ अन्यथा शरणं नास्ति त्वमेव शरणं प्रभो! तस्मात् कारुण्य-भावेन क्षमास्व परमेश्वर॥ ॥श्री गणेश-देवाय प्रदक्षिणं समर्पयामि॥ (16.) वंदना-सहिता पुष्पांजलि मंत्र (Vandana-Sanhita Pushpanjali Mantra) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री गणेश की वंदना करें और उन्हें पुष्प अर्पित करें। करा-कृतं वा कायजं कर्मजं वा, श्रवण-नयनजं वा मनसं वपराधम्। विदितमविदितम् वा सर्वमेतत् क्षमास्व, जय जय करुणाबद्धे, श्री गणपते! त्राहि। ॥श्री गणेश-देवाय मंत्र-पुष्पं समर्पयामि॥ (17.) साष्टांग-प्रणाम (Shashtang-Pranama) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री गणेश को साष्टांग प्रणाम (आठ अंगों से किया जाने वाला प्रणाम) अर्पित करें। नमः सर्व-हितार्थाय जगद्धरा - हेतवे। साष्टांगोयम् सुप्रणामः प्रयत्नेन मया कृतः॥ नमोअस्तवनन्ताय सहस्र-मूर्तये सहस्र-पदाक्षी-शिरोरू-बहावे। (18.) क्षमा-प्रार्थना (Kshama-Prarthana) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए पूजा के दौरान हुई किसी भी ज्ञात-अज्ञात गलती के लिए श्री गणेश से क्षमा मांगें। आवाहनं न जानामि न जानामि विसर्जनम्। पूजा-कर्म न जानामि क्षमास्व परमेश्वर मंत्र-हीनं क्रिया-हीनं भक्ति-हीनं सुरेश्वर! मया यत्-पूजितं देवा! परिपूर्णम् तदस्तु मे अपराधा - सहस्राणि क्रियान्तेहर्निशं मया। दासोहमिति माम् मत्वा क्षमास्व परमेश्वर। विदेही देवा! कल्याणं विदेहि विपुलं श्रीयम्। रूपम देहि, जयम देहि, यशो देहि, द्विषो जाहि यस्य स्मृत्य च नमोक्त्य तपो-यज्ञ-क्रियादिषु। न्युनं संपूर्णं याति सद्यो वन्दे तमच्युतम्॥ अनेना यथा-मिलितोपचार-द्रव्यैः कृत-पूजनेन श्री गणेश-देवः प्रियतम। ॥श्री गणेश-देवार्पणमस्तु॥ (19.) रक्षा मन्त्र (Raksha Mantra) श्री गणेश से क्षमा याचना करने के पश्चात, षोडशोपचार पूजा समाप्त होने पर, श्री गणेश से अपनी रक्षा की प्रार्थना करते हुए निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करें। ॐ रक्ष रक्ष गणाध्यक्ष! रक्ष त्रैलोक्य - रक्ष! भक्तानामभयं कर्ता! त्राता भव भवार्णवत्। ॥अनेना पूजनेन श्री गणेश रिद्धि-सिद्धि-सहितः प्रियतम, नमो नमः॥

    Shiva Puja Vidhi (शिव पूजा विधि)

    शिव पूजा विधि (Shiva Puja Vidhi) शिवरात्रि और अन्य शिव-सम्बंधित अवसरों पर, भगवान शिव की पूजा पारंपरिक पौराणिक मंत्रों के साथ सोलह संपूर्ण अनुष्ठानों द्वारा की जाती है। इन सोलह विधियों से देवी-देवताओं की पूजा की प्रक्रिया को षोडशोपचार पूजा कहा जाता है। (1.) ध्यानम् (Dhyanam) भगवान शिव की उपासना का आरंभ उनके ध्यान से करना अत्यावश्यक है। शिवलिंग के समक्ष बैठकर ध्यानस्थ होना चाहिए। शिव के ध्यान में तल्लीन होकर निम्नलिखित मंत्र का जप करें। ध्यायेन्नित्यं महेशं रजतगिरिनिमं चारू चन्द्रावतंसं। रत्नाकल्पोज्ज्वालाङ्ग परशुमृगवराभीतिहस्तं प्रसन्नम्।। पद्मासिनं समन्तात् स्तुतममरगणैर्व्याघ्र कृतिं वसां। विश्ववाद्यं विश्वबीजं निखिल-भयहरं पञ्चवक्त्रं त्रिनेत्रम्।। वन्धूक सन्निभं देवं त्रिनेत्रं चन्द्र शेखरम्। त्रिरिशूल धारिणं देवं चारूहासं सुनिर्मलम्।। कपाल घारिणं देवं वरदाभय-हस्तकम्। उमया सहितं शम्भू ध्यायेत् सोमेश्वरंसदा ।। (2.) आवाहनं (Avahanam) आवाहनं समर्पयामि - भगवान शिव का ध्यान करने के पश्चात, प्रतिमा के समक्ष आवाहन मुद्रा (दोनों हथेलियों को जोड़कर और अंगूठों को अंदर की ओर मोड़कर बनाई जाने वाली मुद्रा) में निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करें। आगच्छ भगवानदेव स्थाने चात्र स्थिरोभव। यावत्पूजं करिष्यामि तावत्त्वं सन्निधौभव।। (3.) पद्यम (Padyam) पद्यं समर्पयामि - भगवान शिव का आह्वान करने के बाद, निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए उनके चरणों को धोने के लिए जल अर्पित करें। महादेव महेशान महादेव परात्परः। पाद्यं गृहाण मछतं पार्वती सहितेश्वरः।। (4.) अर्घ्यम (Arghyam) अर्घ्यं समर्पयामि - पाद्य अर्पण के बाद, निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए भगवान शिव को जल अर्पित करें। त्र्यंबकेश सदाचार जगदादि-विधायकः। अर्घ्यं गृहाणा देवेश साम्ब सर्वार्थदायकः॥ (5.) आचमनीयम (Achamaniyam) आचमनीयं समर्पयामि - अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान शिव को आचमन के लिए जल अर्पित करें। त्रिपुरान्तक दीनार्ति नाशक श्री कण्ठ शाश्वत। गृहाणाचमनीयं च पवित्रोदक-कल्पितम्॥ (6.) गोदुग्ध स्नानम (Godugdha Snanam) गोदुग्ध स्नानं समर्पयामि - अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान शिव को गाय के दूध से स्नान कराएं। मधुरा गोपयः पुण्यं पाटपूतं पुरुषकृतम्। स्नानार्थं देव देवेश गृहाणा परमेश्वरः!॥ (7.) दधि स्नानम (Dadhi Snanam) दधि स्नानं समर्पयामि - अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान शिव को दही से स्नान कराएं। दुर्लभं दिवि सुस्वदु दधि सर्व प्रियं परमं। पुष्टिदं पार्वतीनाथ! स्नानाय प्रतिगृह्यतामा॥ (8.) घृत स्नानम (Ghrita Snanam) घृत स्नानं समर्पयामि - अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान शिव को घी से स्नान कराएं। घृतं गव्यं शुचि स्निग्धं सुसेव्यं पुष्टिमिच्छतम्। गृहाणा गिरिजानाथ स्नानाय चन्द्रशेखरः॥ (9.) मधु स्नानम/शहद स्नान (Madhu Snanam/Shahad Snanam) मधु स्नानं समर्पयामि - अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान शिव को शहद से स्नान कराएं। मधुरं मृदुमोहघ्नं स्वरभंग विनाशनम्। महादेवेद्मुत्सृशधाम तब स्नानाय शंकरः॥ (10.) शार्कारा स्नानम (Sharkara Snanam) शर्करा स्नानं समर्पयामि - अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान शिव को शक्कर से स्नान कराएं। तपशान्तिकारि शीतमधुरस्वदा संयुता। स्नानार्थम देव देवेश! शार्करेयं प्रदीयते॥ (11.) शुद्धोदक स्नानम (Shuddhodaka Snanam) शुद्धोदक स्नानं समर्पयामि - अब निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए भगवान शिव को शुद्ध जल से स्नान कराएं। गंगा गोदावरी रेवा पयोष्णी यमुना तथा। सरस्वत्यादि तीर्थानि स्नानार्थं प्रतिगृह्यतम॥ (12). वस्त्रम (Vastram) वस्त्रं समर्पयामि - भगवान शिव को पंचामृत से स्नान के उपरांत, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए उन्हें वस्त्र अर्पित करें। सर्वभूषाधिके सौम्ये लोक लज्जा निवारणे। मयोपापादिते देवेश्वर ! गृह्यताम् वाससी शुभे ।। (13.) यज्ञोपवीतम् (Yagyopavitam) यज्ञोपवीतं समर्पयामि - वस्त्र अर्पण के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान शिव को पवित्र यज्ञोपवीत अर्पित करें। नवभिस्तान्तुभिरयुक्तं त्रिगुणं देवतामयम्। उपवीतं चतुर्थ्यं गृहाण् पार्वती पतिः!॥ (14.) गंधम (Gandham) गंधं समर्पयामि - इसके पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान शिव को चंदन का लेप या चूर्ण अर्पित करें। श्रीखंड चंदनं दिव्यं गंधाध्यं सुमनोहरम्। विलेपनं सुर श्रेष्ठः चंदनं प्रतिगृह्यतम॥ (15.) अक्षतान (Akshatan) अक्षतां समर्पयामि - गंध अर्पण के उपरांत, निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए भगवान शिव को अक्षत (सात बार धुले हुए अखंडित चावल) अर्पित करें। अक्षतश्च सुराश्रेष्ठः शुभ्रा धुतश्च निर्मला। मया निवेदिता भक्त्या गृहाणा परमेश्वरः॥ (16.) पुष्पाणी (Pushpani) पुष्पमालां समर्पयामि - इस पवित्र मंत्र का जाप करते हुए भगवान शिव को सप्रेम पुष्प और माला अर्पित करें। माल्यादिनी सुगंधिनी मालत्यादिनी वै प्रभु। मयनितानि पुष्पाणि गृहाणा परमेश्वरः॥ (17.) बिल्व पत्राणी (Bilva Patrani) बिल्व पत्राणि समर्पयामि - इस पवित्र मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान शिव को श्रद्धापूर्वक बिल्वपत्र अर्पित करें। बिल्वपत्रं सुवर्णेन त्रिशूलाकर मेव च। मयार्पितं महादेव! बिल्वपत्रं गृहाणामे॥ (18.) धूपम (Dhoopam) धूपम अघ्रपयामि - इस निम्नलिखित पवित्र मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान शिव को श्रद्धापूर्वक अगरबत्ती या धूपबत्ती अर्पित करें। वनस्पति रसोद्भूत गन्धाढयो गन्ध उत्तमः। आघ्नेयः सर्वदेवानां धूपोऽयं प्रति गृह्यताम्।। (19.) दीपं (Deepam) दीपं दर्शयामि - इस निम्नलिखित पवित्र मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान शिव को श्रद्धापूर्वक शुद्ध घी का दीपक अर्पित करें। अज्यं च वर्ती संयुक्तं वह्निना योजितं मया। दीपं गृहण देवेश! त्रैलोक्यतिमिरपः॥ (20.) नैवेद्यम (Naivedyam) नैवेद्यं निवेदयामि - दीपदान के उपरांत, हाथ धोकर विभिन्न प्रकार के फल और मिठाइयों से युक्त नैवेद्य अर्पित करें। इस निम्नलिखित पवित्र मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान शिव को नैवेद्य समर्पित करें। शार्कराघृतसंयुक्तं मधुरं स्वादुचोत्तमम्। उपहार समयुक्तं नैवेद्यं प्रतिगृह्यतम॥ (21.) आचमनीयम (Achamaniyam) आचमान्यं समर्पयामि - नैवेद्य अर्पित करने के पश्चात, इस निम्नलिखित पवित्र मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान शिव को आचमन समर्पित करें। एलोशिरा लवंगदि कर्पुरा परिवासितम्। प्रश्नार्थं कृत तोयं गृहाणा गिरिजापतिः!॥ (22.) ताम्बुलम (Tambulam) ताम्बुला निवेदयामि - इसके पश्चात, इस निम्नलिखित पवित्र मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान शिव को पान का पत्ता (ताम्बुला) अर्पित करें। पुंगी फलं महद दिव्यं नागवल्लीदलैर्युतम। इलाचूर्णादि संयुक्त ताम्बुलं प्रतिगृह्यतम॥ (23.) दक्षिणम (Dakshinam) दक्षिणं समर्पयामि - ताम्बूलम अर्पित करने के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान शिव को धन अर्पित करें। हिरण्यगर्भ गर्भस्थं हेमबीजं विभावसोः। अनन्त पुण्य फलादमातः शान्तिम् प्रयच्छ मे॥ (24.) आरती (Aarti) आरतीक्यां समर्पयामि - दक्षिणा अर्पित करने के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए पूजा की थाली में जलते हुए कपूर से भगवान शिव की आरती करें। कदली गर्भ संभूतं कर्पुरम च प्रदीपितम्। अरार्तक्यमहं कुर्वे पश्य मे वरदो भव॥ (25.) प्रदक्षिणम् (Pradakshinam) प्रदक्षिणं समर्पयामि - आरती के पश्चात निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान शिव की आधी परिक्रमा करें। यानि कानि च पापानि जन्मान्तर कृतानि वै। तानि सर्वाणि नश्यन्तु प्रदक्षिणं पदे पदे॥ (26.) मंत्र पुष्पांजलि (Mantra Pushpanjali) मंत्र पुष्पांजलि समर्पयामि - प्रदक्षिणा के पश्चात निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान शिव को पुष्प और माला अर्पित करें। नाना सुगंधपुष्पैश्च यथा कलोद्भवैरपि। पुष्पांजलि मायादत्तं गृहाणा महेश्वरः॥ (27.) क्षमा-प्रार्थना (Kshama-Prarthana) मंत्र पुष्पांजलि के पश्चात क्षमा प्रार्थना करें और निम्नलिखित क्षमा प्रार्थना मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान शिव से क्षमा मांगें। आवाहनं न जानामि न जानामि तवार्चनम्। पूजं चैव न जानामि क्षमास्व महेश्वरः॥ अन्यथा शरणं नास्ति त्वमेव शरणं मम। तस्मात्करुण्यभावेन राक्षसस्व पार्वतीनाथः॥ गतं पापं गतं दु:खं गतं दारिद्रयमेव च। अगत सुखा सम्पतिः पुण्याच्च तव दर्शनात्॥ मन्त्रहीनं क्रियाहीनं भक्तिहीनं सुरेश्वर!। यत्पूजितं मया देवा परिपूर्णं तदस्तु मे॥ यदक्षरपाद भ्रष्टं मातृहीनं च यद्भवेत्। तत् सर्वं क्षमायतम देवा प्रसीद नंदिकन्धरः॥

    Krishna Janmashtami Puja Vidhi (कृष्ण जन्माष्टमी पूजा विधि)

    कृष्ण जन्माष्टमी पूजा विधि (Krishna Janmashtami Puja Vidhi) हम यहाँ पर श्रीकृष्ण जन्माष्टमी के दिन की जाने वाली विस्तृत पूजा विधि प्रदान कर रहे हैं। यह पूजा विधि षोडशोपचार श्रीकृष्ण जन्माष्टमी पूजा विधि के सभी सोलह चरणों को सम्मिलित करती है। (1.) ध्यानम् (Dhyanam) पूजा की आरंभ भगवान श्रीकृष्ण के ध्यान से करें। यह ध्यान श्रीकृष्ण की मूर्ति के सामने बैठे हुए करना चाहिए। श्रीकृष्ण का ध्यान करते हुए निम्नलिखित मंत्र का जाप करें। ॐ तमद्भूतं बालकं अम्बुजेक्षणं चतुर्भुज शंखं गदाद्यौधयुदम्। श्री वत्स लक्ष्मम गला शोभी कौस्तुभम पीताम्बरम सांद्रा पयोदा सौभागम॥ महरह वैधूर्य किरीटकुंडला त्विशा परिश्वक्त सहस्रकुंडलम। उद्धमा कंचनगदा कंगनाधिभिर विरोचमनं वासुदेव एकशता॥ ध्यायेत् चतुर्भुजं कृष्णम्, शंख चक्र गदाधरम्। पीताम्बरधरं देवं माला कौस्तुभभुषितम्॥ ॐ श्री कृष्णाय नमः। ध्यानात् ध्यानं समर्पयामि॥ (2.) आवाहनं (Avahanam) भगवान श्रीकृष्ण का ध्यान करने के पश्चात, मूर्ति के समक्ष आवाहन मुद्रा (दोनों हथेलियों को जोड़कर और अंगूठों को अंदर की ओर मोड़कर बनाई जाने वाली मुद्रा) में निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करें। ॐ सहस्रशीर्ष पुरुषः सहस्रक्षः सहस्रपात। स भूमिम् विश्वतो वृत्त्वा अत्यतिष्ठदशंगुलम्॥ आगच्छ देवदेवेश तेजोराशे जगत्पते। क्रियमाणं मया पूजम्, गृहाणा सुरसत्तमे॥ आवाहयामि देवा त्वम् वासुदेव कुलोद्भवाम्। प्रतिमायम सुवर्णादिनिर्मितयं यथाविधि॥ कृष्णं च बलभद्रं च वासुदेवं च देवकिम्। नंदगोपा यशोदं च सुभद्रं तत्र पूजयेत्॥ आत्म देवानां भुवनस्य गर्भो यथावशं चरति देवेशः। घोषा इदस्य श्रण्विरे न रूपं तस्मै वातयहविषा विधेम॥ श्री क्लीं कृष्णाय नमः, सपरिवार सहित, श्री बालकृष्णम आवाहयामि॥ (3.) आसनं (Asanam) भगवान श्रीकृष्ण का आह्वान करने के बाद, अंजलि में पांच फूल लें (दोनों हाथों की हथेलियां जोड़कर) और उन्हें मूर्ति के समक्ष अर्पित करें। इसके बाद निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए श्रीकृष्ण को आसन प्रदान करें। पुरुष एवेदागम सर्वं यद्भूतं यच्च भव्यम्। उतामृतत्वस्येशानः यदन्नेनतिरोहति॥ राजाधिराज राजेंद्र बालकृष्ण महीपते। रत्न सिंहासनं तुभ्यं दास्यामि स्विकुरु प्रभो॥ ॐ श्री बालकृष्णाय नमः । आसनं समर्पयामि॥ (4.) पाद्य (Padya) भगवान श्रीकृष्ण को आसन देने के बाद, उनके चरण धोने के लिए जल अर्पित करें और निम्नलिखित मंत्र का जाप करें। एतवनस्य महिमा अतो ज्यागंश्च पुरुषः। पदोअस्य विश्व भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिवि॥ अच्युतानंद गोविंदा प्राणतर्ति विनाशना। पाहि मम पुण्डरीकाक्ष प्रसीद पुरूषोत्तम॥ ॐ श्री बालकृष्णाय नमः। पादोयो पाद्यम् समर्पयामि॥ (5.) अर्घ्य (Arghya) पाद्य अर्पण के बाद, निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए भगवान श्रीकृष्ण को जल अर्पित करें। त्रिपादुर्ध्व उदैतपुरुषः पादोसयेहाभवत्पुनः। ततो विश्वांगव्याक्रमात् सशाननानशने अभि:॥ परिपूर्ण परमानन्द नमो नमो कृष्णाय वेधसे। गृहानार्घ्यं मया दत्तं कृष्ण विष्णुर्जनार्दना॥ ॐ श्री बालकृष्णाय नमः। अर्घ्यं समर्पयामि॥ (6.) आचमनीयं (Achamaniyam) अर्घ्य देने के बाद, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान श्रीकृष्ण को आचमन के लिए जल अर्पित करें। तस्माद्विरदाजयता विराजो अधि पुरुषः। सा जातो अत्यार्च्यता पश्चद्भूमिमथो पुरः॥ नमः सत्याय शुद्धाय नित्याय ज्ञान रूपिणे। गृहाणाचमनं कृष्ण सर्व लोकैक नायक॥ ॐ श्री बालकृष्णाय नमः। आचमनीयं समर्पयामि॥ (7.) स्नानं (Snanam) आचमन के बाद, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान श्रीकृष्ण को स्नान के लिए जल अर्पित करें। त्पुरुषेण हविषा देवा यज्ञमतन्वता। वसंतो अस्यसिदज्यं ग्रीष्म इध्मश्शरद्धविः॥ ब्रह्माण्डोदर मध्यस्थैस्थैश्च रघुनन्दना। स्नैपयिष्याम्यहं भक्त्या त्वं गृहाणा जनार्दन॥ ॐ श्री बालकृष्णाय नमः। मालापकर्ष स्नानं समर्पयामि॥ (8.) वस्त्र (Vastra) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान श्रीकृष्ण को नए वस्त्र के रूप में मोली अर्पित करें। ॐ तं यज्ञं बर्हिषि प्रौक्षणं पुरुषं जटामग्रतः। तेन देवा अयजंता साध्य ऋषयश्च ये ॐ उपैतु मम देवसखः कीर्तिश्च मनिना सहः। प्रादुर्भूतोअस्मि राष्ट्र्रेस्मिनकीर्तिमृद्धिम ददातु मे॥ तप्त कांचन समकशं पीतांबरं इदं हरे। समग्राणां जगन्नाथ बालकृष्ण नमोअस्तुते॥ ॐ श्री बालकृष्णाय नमः। वस्त्रयुगमं समर्पयामि॥ (9.) यज्ञोपवीत (Yajnopavita) यज्ञोपवीतं समर्पयामि - वस्त्रार्पण के बाद, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान श्रीकृष्ण को यज्ञोपवीत अर्पित करें। तस्माद्यज्ञत्सर्वहुतः सम्भृतं पृषदज्यम्। पशुगणस्तगंश्चक्रे वायव्यं अरण्यं ग्राम्यश्चये॥ क्षुत्पिपासमलं ज्येष्ठमलाक्ष्मिम नाशयम्यहम्। अभूतिमासमृद्धिम च सर्वं निर्नुदामे गृहात्॥ श्री बालकृष्ण देवेश श्रीधरनन्त राघव। ब्रह्मसूत्रमचोत्तरीयं गृहाणां यदुनन्दना॥ ॐ श्री बालकृष्णाय नमः। यज्ञोपवीतं समर्पयामि॥ (10.) गन्ध (Gandha) यज्ञोपवीत अर्पण के उपरांत, इस निम्नलिखित पवित्र मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री कृष्ण को गंध समर्पित करें। तस्माद्यज्ञत्सर्वहुतः ऋचा समानि जज्निरे। छंदंसि जज्निरे तस्मात् यजुस्तस्मादजयता॥ गन्धद्वारं दुर्धर्षं नित्यपुष्टं करिष्णिम्। ईश्वरिम सर्वभूतानां तमिहोपह्वये श्रीयम्॥ कुमकुमागारु कस्तूरी कर्पुरम चंदनम टाटा। तुभ्यं दास्यामि राजेंद्र श्रीकृष्ण स्विकुरु प्रभो॥ ॐ श्री बालकृष्णाय नमः। गन्धम् समर्पयामि॥ (11.) आभरणं हस्तभूषण (Abharanam Hastabhushan) अब इस निम्नलिखित पवित्र मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री कृष्ण को आभूषण अर्पित करें। गृहाण नानाभरणानि कृष्णाय निर्मितानि। ललाट कंठोत्तम कर्ण हस्त नितम्ब हस्तांगुलि भूषणानि॥ ॐ श्री बालकृष्णाय नमः। आभारानि समर्पयामि॥ ॐ श्री बालकृष्णाय नमः। हस्तभूषणं समर्पयामि॥ (12.) नाना परिमल द्रव्य (Nana Parimala Dravya) अब इस निम्नलिखित पवित्र मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान कृष्ण को विभिन्न सुगंधियां अर्पित करें। ॐ अहिरिव भोगैः पर्येति बहुं जयया हेतिं परिबधमानः। हस्तघ्नो विश्व वायुनानि विद्वान्पुमानपुमसं परि पातु विश्वतः॥ ॐ श्री बालकृष्णाय नमः। नाना परिमाला द्रव्यं समर्पयामि॥ (13.) पुष्प (Pushpa) अब इस निम्नलिखित पवित्र मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान कृष्ण को पुष्प अर्पित करें। माल्यादिनी सुगंधिनी, माल्यातादिनी वैप्रभो। मया हृतानि पुजार्थम्, पुष्पाणि प्रतिगृह्यतम॥ ॐ श्री बालकृष्णाय नमः। पुष्पाणि समर्पयामि॥ (14.) अथ अङ्गपूजा (Atha Angapuj) अब उन देवताओं की पूजा करें जो श्री कृष्ण के ही अंग हैं। इसके लिए बाएं हाथ में गंध, अक्षत और पुष्प लें और उन्हें दाहिने हाथ से भगवान कृष्ण की मूर्ति के पास छोड़ दें तथा इस निम्नलिखित पवित्र मंत्र का उच्चारण करें। ॐ श्री कृष्णाय नमः। पडौ पूजयामि॥ ॐ राजीवलोचनाय नमः। गुल्फौ पूजयामि॥ ॐ नरकंटकाय नमः। जनुनि पूजयामि॥ ॐ वाचस्पतये नमः। जंघै पूजयामि॥ ॐ विश्वरूपाय नमः। उरूण पूजयामि॥ ॐ बलभद्रानुजाय नमः। गुह्यं पूजयामि॥ ॐ विश्वमूर्तये नमः। जघानं पूजयामि॥ ॐ गोपीजन प्रियाय नमः। कातिम पूजयामि॥ ॐ परमात्मने नमः। उदारं पूजयामि॥ ॐ श्रीकान्ताय नमः। हृदयं पूजयामि॥ ॐ यज्निने नमः। पार्श्वौ पूजयामि॥ ॐ त्रिविक्रमाय नमः। पृष्ठादेहं पूजयामि॥ ॐ पद्मनाभाय नमः। स्कन्धौ पूजयामि॥ ॐ सर्वस्त्रधारिणे नमः। बहुं पूजयामि॥ ॐ कमलनाथाय नमः। हस्तं पूजयामि॥ ॐ वासुदेवाय नमः। कण्ठं पूजयामि॥ ॐ सनातनाय नमः। वदानं पूजयामि॥ ॐ वासुदेवात्मजय नमः। नासिकं पूजयामि॥ ॐ पुण्याय नमः. श्रोत्रे पूजयामि॥ ॐ श्रीशय नमः। नेत्राणि पूजयामि॥ ॐ नन्दगोपाप्रियाय नमः। भ्रवौ पूजयामि॥ ॐ देवकीनंदनाय नमः। भृमाध्यं पूजयामि॥ ॐ शकटासुरमर्दनाय नमः। ललतम पूजयामि॥ ॐ श्री कृष्णाय नमः। शिरः पूजयामि॥ ॐ श्री बालकृष्णाय नमः सर्वांगाणि पूजयामि॥ (15.) धूपं (Dhupam) अब इस निम्नलिखित पवित्र मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री कृष्ण को धूप अर्पित करें। वनस्पतियुद्भावो दिव्यो गन्धद्यो गन्ध उत्तमः। बालकृष्ण महिपालो धूपोयं प्रतिगृह्यतम॥ यत्पुरुषं व्यादुः कतिधा व्याकल्पयन्। मुखं किमस्य कौ बाहु कवरु पदवुच्यते॥ ॐ श्री बालकृष्णाय नमः । धूपं आघ्घ्रापयामि॥ (16.) दीपं (Deepam) अब इस निम्नलिखित पवित्र मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री कृष्ण को दीप अर्पित करें। सज्यं त्रिवर्ति संयुक्तं वह्निना योजितुम मया। गृहं मंगलं दीपं, त्रैलोक्य तिमिरापहम्॥ भक्त्या दीपं प्रायश्चामि देवाय परमात्मने। त्राहि मम नरकत् घोरत दीपं ज्योतिर्नमोस्तुते॥ ब्राह्मणोस्य मुखमासीत बाहु राजन्यः कृतः। उरु तदस्य यद्वैश्यः पद्भ्यं शूद्रो अजायता॥ ॐ श्री बालकृष्णाय नमः। दीपं दर्शयामि॥ (17.) नैवेद्य (Naivedya) अब इस निम्नलिखित पवित्र मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री कृष्ण को नैवेद्य अर्पित करें। ॐ कृष्णाय विद्महे बलभद्राय धीमहि। तन्नो विष्णु प्रचोदयात्॥ ॐ श्री बालकृष्णाय नमः निर्विषी कारणार्थे तार्क्ष मुद्रा। अमृति कारणार्थे धेनु मुद्रा। पवित्र कारणार्थे शंख मुद्रा। संरक्षणार्थे चक्र मुद्रा। विपुलमय करणार्थे मेरु मुद्रा। ॐ सत्यन्तवर्तेण परिशिञ्चामि। भोह! स्वामिन् भोजनार्थं आगच्छदि विज्ञप्य। सौवर्णे स्थलिवैर्ये मणिगण खचित गोघृतं। सुपक्वं भक्ष्यं भोज्यं च लेह्याणापि सकलमहं जोश्यम् निधाय नाना शकैरुपेतं समाधु दधि घृतं क्षीर पाणिय युक्तं तांबूलं चापि श्रीकृष्णं प्रतिदिवासमहं मनसा चिंतायामि॥ आद्या तिष्ठति यत्किंचित कल्पितश्चपरमगृहे पाकवन्नं च पनियम यथोपस्कर संयुतं यथाकलं मनुष्यार्थे मोक्ष्यमानं शरीरिभिः तत्सर्वं कृष्णपूजस्तु प्रयतं मे जनार्दन सुधारसं सुविपुलं अपोशनमिदं तव गृहाणा कलाशनितं यथेष्टमुपाभुजज्यतम्॥ ॐ श्री बालकृष्णाय नमः। अमृतोपस्तरनमसि स्वाहा। ॐ प्रणात्मने नारायणाय स्वाहा। ॐ अपानात्मने वासुदेवाय स्वाहा। ॐ व्यनात्मने संकर्षणाय स्वाहा। ॐ उदानात्मने प्रद्युम्नाय स्वाहा। ॐ समानात्मने अनिरुद्धाय स्वाहा। ॐ श्री बालकृष्णाय नमः। नैवेद्यं गृह्यतम देवा भक्ति मे अचलं कुरुः। इप्सितं मे वरं देहि इहत्र च परम गतिम्॥ श्रीकृष्ण नमस्तुभ्यं मह नैवेद्यं उत्तमम्। संगृहाणा सुरश्रेष्ठ भक्ति मुक्ति प्रदायकम्॥ ॐ चन्द्रमा मनसो जातः चक्षोः सूर्यो अजायत। मुखाडिन्द्रश्चाग्निश्च प्राणद्वयुराजयता॥ ॐ आर्द्रं पुष्करिणीम् पुष्टिम् सुवर्णम् हेमामालिनीम्। सूर्यं हिरण्मयिम लक्ष्मीं जातवेदो मा अवहा॥ ॐ श्री बालकृष्णाय नमः। नैवेद्यं समर्पयामि॥ सर्वत्र अमृतोपिधान्यमसि स्वाहा॥ ॐ श्री बालकृष्णाय नमः। उत्तरापोषणं समर्पयामि॥ (18.) तांबूलं (Tambulam) अब इस निम्नलिखित पवित्र मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री कृष्ण को ताम्बूल (पान और सुपारी) अर्पित करें। पुगिफलम सताम्बुलम नागवल्ली दलैर्युतम। ताम्बुलम गृह्यतम कृष्ण येला लवंगा संयुक्तम्॥ ॐ श्री बालकृष्णायनमः। पुगीफला ताम्बुलम समर्पयामि॥ (19.)दक्षिणा (Dakshina) निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए अब श्री कृष्ण को दक्षिणा समर्पित करें। हिरण्य गर्भ गर्भस्थ हेमबीजा विभावसोः। अनंत पुण्य फलदा अथः शांतिं प्रयच्छ मे॥ ॐ श्री बालकृष्णायनमः। सुवर्णा पुष्प दक्षिणं समर्पयामि॥ (20.) महा नीराजन (Maha Nirajan) अब निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए श्री कृष्ण की नीराजन (आरती) करें। ॐ श्रीयै जात: श्रिया अनिरीयया श्रीयं वायो जरित्रिभ्यो ददाति श्रीयं वासना अमृतत्त्वमयां भवन्ति सत्य स मिथमिताद्रौ श्रिया एवैनं तत् श्रीयमदाधति संततमृचा वषत्कृत्यं संततयै संधियते प्रजाया पशुभिः या एवम् वेद॥ ॐ श्री बालकृष्णाय नमः। महानिराजनं दीपं समर्पयामि॥ (21.) प्रदक्षिणा (Pradakshina) अब निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए फूलों से श्रीकृष्ण की प्रतीकात्मक प्रदक्षिणा (प्रदक्षिणा की दिशा - बाएं से दाएं परिक्रमा) करें। ॐ नभ्य असीदन्तरिक्षम् शीर्ष्नो द्यौः समावर्तत। पदाभ्यां भूमिर्दिशः श्रोत्रत तथा लोकान् अकल्पयन्॥ आर्द्रं यःकारिणीम् यष्टिम् पिंगलम् पद्ममालिनीम्। चन्द्रं हिरण्मयिम लक्ष्मीं जातवेदो मा अवहा॥ यानि कानि च पापानि जन्मन्तरा कृतानि च। तानि तानि विनाश्यन्ति प्रदक्षिणे पदे॥ अन्यथा शरणं नास्ति त्वमेव शरणं मम। तस्मात् कारुण्य भावेन रक्ष रक्ष रामपते॥ ॐ श्री बालकृष्णाय नमः। प्रदक्षिणान् समर्पयामि।। (22.) नमस्कार (Namaskar) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री कृष्ण को प्रणाम करें। नमो ब्रह्मण्य देवाय गोब्राह्मणहिताय च। जगदीशाय कृष्णाय गोविंदाय नमो नमः॥ कृष्णाय वासुदेवाय हरये परमात्मने। प्रणतक्लेशनाशाय गोविंदाय नमो नमः॥ नमस्तुभ्यं जगन्नाथ देवकितन्याय प्रभो वासुदेवात्मजानंद यशोदानंदवर्धन गोविंद गोकुलदारा गोपीकांत नमोस्तुते सप्तस्यासन परिधाय त्रिसप्त समिधा कृतः। देवा यद्यज्नं तन्वनः अबध्नपुरुषम पशुम्॥ तं मा अवहा जातवेदो लक्ष्मीमानपगामिनीम्। यस्यां हिरण्यं विन्देयं गमश्वं पुरुषनहम्॥ नमः सर्व हितार्ताय जगदाधर हेतवे। साष्टांगोयम प्रणमस्ते प्रयत्नेन मया कृतः॥ उरुसा शिरासा दृष्ट्वा मनसा वाचसा तथा। पद्भ्यं कराभ्यां जानुभ्यं प्राणमोष्टांगं उच्यते॥ शतयेनापि नमस्कारं कुर्वतः श्रृंगपनये। शता जन्मर्चितं पापं तत्क्षणदेव नश्यति॥ ॐ श्री बालकृष्णाय नमः। नमस्कारं समर्पयामि॥ (23.) क्षमापन (Kshamapan) नमस्कार के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए पूजा के दौरान हुई ज्ञात-अज्ञात गलतियों के लिए श्री कृष्ण से क्षमा याचना करें। अपराधा सहस्राणि क्रियन्ते अहर्निशं मया। दासोयामिति मम मत्वा क्षमास्व पुरूषोत्तम॥ यन्तु देव गणः सर्वे पूजं अदाया पार्थिविम्। इष्ट काम्यर्थ सिद्ध्यर्थं पुनर्गमनाय च॥ ।। श्री कृष्णार्पणमस्तु ।।

    Ganesha Chaturthi Puja Vidhi (गणेश चतुर्थी पूजा विधि)

    गणेश चतुर्थी पूजा विधि (Ganesh Chaturthi Puja Vidhi) गणेश चतुर्थी पर भगवान गणेश की पूजा सभी सोलह अनुष्ठानों और पौराणिक मंत्रों के साथ की जाती है, जिसे विनायक चतुर्थी पूजा भी कहा जाता है। देवी-देवताओं की पूजा इन 16 अनुष्ठानों के साथ करने को षोडशोपचार पूजा कहा जाता है। हालाँकि गणेश पूजा प्रातःकाल, मध्याह्नकाल और सायंकाल में की जा सकती है, लेकिन गणेश चतुर्थी पर मध्याह्नकाल को विशेष रूप से प्राथमिकता दी जाती है। गणेश चतुर्थी पूजा के लिए मध्याह्नकाल का समय गणेश चतुर्थी पूजा मुहूर्त में देखा जा सकता है। गणेश पूजा के सभी निर्धारित अनुष्ठान नीचे दिए गए हैं, जिनमें षोडशोपचार पूजा के सोलह चरण भी शामिल हैं। पूजा शुरू करने से पहले दीप-प्रज्वलन और संकल्प किया जाता है, जो षोडशोपचार पूजा के मुख्य सोलह चरणों का हिस्सा नहीं होते हैं। (1.) आवाहन एवं प्रतिष्ठापन (Avahana and Pratishthapan) (A.)आवाहन (Avahana) पूजा की शुरुआत भगवान गणेश के आह्वान से करें। मूर्ति के सामने आवाहन मुद्रा (दोनों हथेलियों को जोड़कर और अंगूठों को अंदर की ओर मोड़कर बनाई जाती है) दिखाते हुए निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करें। हे हेरम्ब त्वमेह्येहि ह्यम्बिकत्र्यम्बकट्मजा। सिद्धि-बुद्धि पटे त्र्यक्ष लक्षलभा पितुः पितुः॥ नागस्याम् नागहारं त्वं गणराजं चतुर्भुजम्। भूषितं स्वयौधौदव्यैः पाषाणकुशपाराश्वदैः॥ आवाहयामि पुजार्थं रक्षार्थं च माम कृतोः। इहागत्या गृहाणा त्वं पूजं यागं च रक्ष मे॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। आवाहयामि-स्थापयामि॥ (B.) प्रतिष्ठापन (Pratisthapan) भगवान गणेश का आह्वान करने के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान गणेश को मूर्ति में स्थापित करें। अस्यै प्राणः प्रतिष्ठान्तु अस्यै प्राणाक्षरन्तु च। अस्यै देवत्वमर्चयै ममहेति च कश्चन॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। सुप्रतिष्ठो वरदो भव॥ (2.) आसन समर्पण (Asana Samarpan) भगवान गणेश का आह्वान और स्थापना करने के पश्चात, अंजलि में पांच फूल लें (दोनों हाथों की हथेलियां जोड़कर) और उन्हें मूर्ति के सामने छोड़ दें। निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री गणेश को आसन प्रदान करें। विचित्ररत्नखचितं दिव्यस्तरणासंयुतम्। स्वर्ण सिंहासनं चारु गृहणा गुहाग्रज॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। आसनं समर्पयामि॥ (3.) पाद्य समर्पण (Padya Samarpan) भगवान गणेश को आसन देने के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए उनके पैर धोने के लिए जल अर्पित करें। ॐ सर्वतीर्थसमुद्भूतं पद्यं गन्धादिभिर्युतम। गजानन गृहाणेदं भगवान भक्तवत्सलः॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। पदयोः पद्यं समर्पयामि॥ (4.) अर्घ्य समर्पण (Arghya Samarpan) भगवान गणेश को पाद्य अर्पित करने के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान गणेश को सुगंधित जल अर्पित करें। ॐ गणाध्यक्ष नमस्तेस्तु गृहाणा करुणा कर। अर्घ्यं च फल संयुक्तं गन्धमाल्यक्षतैर्युतम॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। हस्तोरार्घ्यं समर्पयामि॥ (5.) आचमन (Achamana) अर्घ्य देने के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र बोलते हुए भगवान गणेश को आचमन हेतु जल अर्पित करें। विघ्नराज नमस्तुभ्यं त्रिदशैरभिवन्दिता। गंगोदकेना देवेषा कुरुश्वचमनं प्रभो॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। मुखे आचमनीयं समर्पयामि॥ (6.) स्नान मन्त्र (Snana Mantra) (A.) स्नान (Snana) आचमन के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री गणेश को स्नान के लिए जल अर्पित करें। नर्मदा चन्द्रभागादि गंगासंगसाजैरजालैः। स्नानि तोसि माया देवा विघ्नसाघं निवारय॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। सर्वांग स्नानं समर्पयामि॥ (B.) पञ्चामृत स्नानम् (Panchamrita Snanam) स्नान के पश्चात, अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री गणेश को पंचामृत (दूध, दही, शहद, घी, और चीनी का मिश्रण) से अभिषेक करें। पंचामृतं मायानीतं पयोदधि, घृतं मधु। शर्करा च समायुक्तं स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम्॥ (C.) पयः स्नानम्/दूध स्नानम् (Payah Snanam/Dugdha Snanam) पंचामृत स्नान के उपरांत, अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री गणेश को दूध से स्नान कराएँ। कामधेनुसमुद्भूतं सर्वेषां जीवनं परम्। तेजः पुष्टिकरं दिव्यं स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम्॥ (D.)दधि स्नानम् (Dadhi Snanam) दुग्ध स्नान के उपरांत, अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री गणेश को दही से स्नान कराएँ। पयसास्तु समुद्भूतं मधुरमलं शशिप्रभाम्। दध्यानितां मायादेवा स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम्॥ (E.) घृत स्नानम् (Ghrita Snanam) दधि स्नान के पश्चात, अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री गणेश को घी से स्नान कराएँ। नवनीता समुत्पन्नं सर्वसंतोषकारकम्। घृतं तुभ्यं प्रदस्यामि स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम्॥ (F.) मधु स्नानम् (Madhu Snanam) घृत स्नान के पश्चात, अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री गणेश को शहद से अभिषेक करें। पुष्परेणुसामुद्भूतं सुस्वादु मधुरं मधु। तेजः पुष्टिकरमदिव्यं स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम्॥ (G.) शर्करा स्नानम् (Sharkara Snanam) मधु स्नान के पश्चात, अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री गणेश को शक्कर से अभिषेक करें। इक्षुसरसमुद्भूतं शार्करा पुष्टि दा शुभा। मालापहारिका दिव्य स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम्॥ (H.) सुवासित स्नानम् (Suvasita Snanam) शकर स्नान के उपरांत, अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री गणेश को सुगंधित तेल से अभिषेक करें। चम्पकशेकाबाकुला मालति मोगरादिभिः। वशितां स्निग्धातहेतु तैलं चारु प्रतिगृह्यताम्॥ (I.) शुद्धोदक स्नानम् (Shuddhodaka Snanam) सुवासित स्नान के उपरांत, अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री गणेश को शुद्ध जल (गंगाजल) से स्नान कराएँ। गंगा च यमुना चैव गोदावरी सरस्वती। नर्मदा सिंधुः कावेरी स्नानार्थं प्रतिगृह्यताम्॥ (7.) वस्त्र समर्पण वं उत्तरीय समर्पण (Vastra Samarpan and Uttariya Samarpan) (A.) वस्त्र समर्पण (Vastra Samarpan) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान गणेश को नए वस्त्र के रूप में मोली अर्पित करें। शीतवातोष्णा संतराणां लज्जया रक्षणं परमा। देहालंकरणं वस्त्रमतः शान्ति प्रयच्छ मे॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। वस्त्रं समर्पयामि॥ (B.) उत्तरीय समर्पण (Uttariya Samarpan) वस्त्र समर्पण के उपरांत, अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान गणेश को शरीर के ऊपरी हिस्सों के लिए वस्त्र अर्पित करें। उत्तरीयं तथा देवा नाना चित्रितमुत्तमम्। गृहणेन्द्रं माया भक्तया दत्तं तत् सफलि कुरु॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। उत्तरीय समर्पयामि॥ (8.) यज्ञोपवीत समर्पण (Yajnopavita Samarpan) वस्त्रार्पण के उपरांत, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान गणेश को यज्ञोपवीत अर्पित करें। नवभिष्टंतुभिर्युक्तं त्रिगुणं देवतामयम्। उपवीतं मायादत्तं गृहणा परमेश्वर॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। यज्ञोपवीतं समर्पयामि॥ (9.) गन्ध (Gandha) यज्ञोपवीत अर्पण के उपरांत, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान गणेश को गंध अर्पित करें। श्री खंड चंदना दिव्यं गंधाध्याम सुमनोहरम्। विलेपनं सुरश्रेष्ठ चन्दनं प्रतिगृह्यताम्॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। गन्धं समर्पयामि॥ (10.) अक्षत (Akshata) गंध अर्पण करने के उपरांत, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान गणेश को अक्षत (अखंडित चावल) अर्पित करें। अक्षतश्च सुरा श्रेष्ठ कुमकुमालः सुशोभितः। माया निवेदिता भक्तया गृहणा परमेश्वरा॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। अक्षतां समर्पयामि॥ (11.) पुष्प माला, शमी पत्र, दुर्वाङ्कुर, सिन्दूर ( Pushpa Mala, Shami Patra, Durvankura, Sindoor) (A.) पुष्प माला (Pushpa Mala) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान गणेश को फूलों की माला अर्पित करें। माल्यादिनी सुगन्धिनी माल्यादिनीवै प्रभुः। मया हृतानि पुष्पाणि गृह्यन्तं पूजनाय भो॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। पुष्पमालं समर्पयामि॥ (B.) शमी पत्र (Shami Patra) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान गणेश को शमी पत्र अर्पित करें। त्वत्प्रियणि सुपुष्पाणि कोमलानि शुभानि वै। शमिदलनि हेरम्ब गृहणा गणनायक॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। शमी पत्राणि समर्पयामि॥ (C.) दुर्वाङ्कुर (Durvankur) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान गणेश को तीन या पांच पत्तों वाली दूर्वा अर्पित करें। दुर्वांकुरं सुहरितानामृतं मंगला प्रदान। अनितांस्तव पुजार्थ गृहणा गणनायक॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। दुर्वांकुरं समर्पयामि॥ (D.) सिन्दूर (Sindoor) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान गणेश को तिलक हेतु सिंदूर अर्पित करें। सिन्दूरं शोभनं रक्तं सौभाग्यं सुखवर्धनम्। शुभदं कामदं चैव सिन्दूरं प्रतिगृह्यताम्॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। सिन्दूर समर्पयामि॥ (12.) धूप (Dhoop) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान गणेश को धूप अर्पित करें। वनस्पतिरासोद्भूतो गन्धाध्यो गन्धः उत्तमः। अघ्रेया सर्व देवानां धुपोयायं प्रतिगृह्यताम्॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। धुपमाघ्रपयामि॥ (13.) दीप समर्पण (Deep Samarpan) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान गणेश को दीप अर्पित करें। (14.) नैवेद्य एवं करोद्वर्तन (Naivedya and Karodvartan) (A.) नैवेद्य निवेदन (Naivedya Nivedan) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान गणेश को नैवेद्य अर्पित करें। नैवेद्यं गृह्यतम देव भक्ति मे ह्यचलम कुरु। इप्सितं मे वरं देहि परत्र च परम गतिम्॥ शरकार खंडा खादयानि दधि क्षीर घृतानि च। आहारं भक्ष्य भोज्यं च नैवेद्यं प्रतिगृह्यताम्॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। नैवेद्यं मोदकामयारितुफलनि च समर्पयामि॥ (B.) चन्दन करोद्वर्तन (Chandan Karodvartan) नैवेद्य अर्पण के उपरांत, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान गणेश को जल में चंदन मिलाकर अर्पित करें। चन्दनं मलयोद्भूतं कस्तुर्यादि समन्वितम्। करोद्वर्तनकं देवा गृहणा परमेश्वर॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। चन्दनेना करोद्वर्तनं समर्पयामि॥ (15.) ताम्बूल, नारिकेल एवं दक्षिणा समर्पण (Tambula, Narikela and Dakshina Samarpan) (A.) ताम्बूल समर्पण (Tambula Samarpan) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान गणेश को ताम्बूल (पान और सुपारी) अर्पित करें। ॐ पुगीफलं महादिव्यं नागवल्लिडालैर्युतम। एला चूर्णादिससंयुक्तं ताम्बूलं प्रतिगृह्यताम्॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। मुख वासर्थमेला पुगी फलादि सहितं ताम्बुला समर्पयामि॥ (B.) नारिकेल समर्पण (Narikela Samarpan) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान गणेश को नारिकेल (नारियल) अर्पित करें। इदं फलं मायादेवा स्थपितं पुरास्तव। तेना मे सफलावप्तिरभवेजंमनि जन्मनि॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। नारिकेल फलं समर्पयामि॥ (C.) दक्षिणा समर्पण (Dakshina Samarpan) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान गणेश को दक्षिणा (उपहार) अर्पित करें। हिरण्यगर्भगर्भस्थं हेमा बीजं विभावसो। अनन्त पुण्य फलादमतः शान्तिं प्रयच्छ मे॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। द्रव्यं दक्षिणं समर्पयामि॥ (16.) नीराजन एवं विसर्जन (Neerajan and Visarjan) (A.) नीराजन/आरती (Neerajan/Aarti) ताम्बूल अर्पण और दक्षिणा समर्पण के उपरांत, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान गणेश की आरती करें। कदली गर्भसम्भुतं कर्पूरं तु प्रदीपितम्। अरर्तिकामहां कुर्वे पश्य मे वरदो भव॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। कर्पूर नीराजनं समर्पयामि॥ (B.) पुष्पाञ्जलि अर्पण (Pushpanjali Arpan) इसके उपरांत निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए, भगवान गणेश को पुष्पांजलि अर्पित करें। नानासुगन्धि पुष्पाणि यथा कालोद्भवानि च। पुष्पांजलिर्मया दत्तो गृहणा परमेश्वर॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। मंत्र पुष्पांजलि समर्पयामि॥ (C.) प्रदक्षिणा (Pradakshina) इसके उपरांत निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए, श्री गणेश के बाएं से दाएं फूलों से प्रतीकात्मक परिक्रमा करें। यानी कानि च पापानि ज्ञाताज्ञाता कृतानि च। तानि सर्वाणि नश्यन्ति प्रदक्षिणा पदे पदे॥ ॐ सिद्धि-बुद्धि सहिताय श्री महागणाधिपतये नमः। प्रदक्षिणं समर्पयामि॥ (D.) विसर्जन (Visarjan) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए, विसर्जन के साथ श्री गणेश पूजा का समापन करें। आवाहनं न जानामि न जानामि तवार्चनम्। पूजं चैव न जानामि क्षमास्व गणेश्वर॥ अन्यथा शरणं नास्ति त्वमेव शरणं मम। तस्मात्कारुण्यं भावेन रक्षस्व विघ्नेश्वरा॥ गतं पापं गतं दुःखं गतं दारिद्रय मेवा च। आगत सुख सम्पत्तिः पुण्यच्च तव दर्शनात्॥ मन्त्रहीनं क्रियाहीनं भक्तिहीनं सुरेश्वरा। यत्पूजितं मया देवा परिपूर्णं तदस्तु मे॥ यदक्षरापदा भ्रष्टं मात्रहीनं च यद्भवेत्। तत्सर्व क्षम्यतां देवा प्रसीद परमेश्वर॥

    Bhagawati Kali Puja Vidhi (भगवती काली पूजा विधि)

    भगवती काली पूजा विधि (Bhagawati Kali Puja Vidhi) दिवाली पूजा के दौरान काली पूजा का विशेष महत्व है। दिवाली पूजा के दौरान अन्य महत्वपूर्ण पूजाओं के साथ संपूर्ण दिवाली पूजा विधि में काली पूजा भी सम्मिलित होती है। यद्यपि भगवती काली की मूर्ति की पूजा करने के स्थान पर, लेखनी-दवात, अर्थात कलम और स्याही की बोतल, को देवी काली के रूप में माना जाता है और उनकी पूजा स्वयं देवी काली के रूप में की जाती है। काली पूजा आरंभ करने के लिए, लेखनी-दवात को पूजा स्थल पर स्थापित किया जाता है। दाहिने हाथ की अनामिका अंगुली से उन पर स्वास्तिक चिह्न अंकित किया जाता है। स्वास्तिक को रोचना, लाल चंदन, या रोली के लेप से बनाना चाहिए। लेखनी-दवात पर स्वास्तिक बनाने के बाद, काली पूजा आरंभ की जा सकती है। (1.) ध्यान (Dhyana) पूजन की प्रारंभिक प्रक्रिया भगवती काली के ध्यान से आरंभ की जानी चाहिए। भगवती काली का प्रतीकात्मक प्रतिरूप, लेखनी और दवात के समक्ष स्थापित किया जाना चाहिए। इस ध्यान के दौरान, भगवती काली का स्मरण करते हुए निम्नलिखित मंत्र का जाप करना अनिवार्य है। सद्यश्चिन्न-शिरः कृपाणमभयं हस्तैरवरं बिभ्रतिम्। घोरस्याम शिरसं सृजम सुरुचिरामुन्मुक्त-केशवलिम्॥ श्रीक्कस्रिक-प्रवाहहं शमशान-निलयं श्रुतयोः शवलंकृतिम। श्यामांगी कृत-मेखलं शवा-करैरदेविम भजे कालिकाम्॥ (2.) आह्वान/आवाहन (Aavahan) भगवती काली का ध्यान करने के उपरांत, लेखनी-दवात के समक्ष निम्नलिखित मंत्र से उनका आह्वान करें। भगवती काली का आह्वान करते समय, आपके हाथ लेखनी-दवात के सामने आवाहन मुद्रा में होने चाहिए। आवाहन मुद्रा को दोनों हथेलियों को जोड़कर और दोनों अंगूठों को अंदर की ओर मोड़कर बनाया जाता है। ॐ देवेशी! भक्ति-सुलभे! परिवार-समन्विते! यावत् त्वं पूययिष्यामि, तावत् त्वं सुस्थिर भव॥ दुष्पारे घोरा-संसार-सागरे पतितम सदा। त्रयस्व वरदे, देवि! नमस्ते चित-परातमिके॥ ये देवा, यश्च देव्याश्च, चलितयं चलन्ति हि। आवाहयामि तं सर्वं कालिके, परमेश्वरी॥ प्राणं रक्षां, यशो रक्षां, रक्षां दारणं, सुतं, धनं। सर्व-रक्षा-कारी यस्मात् त्वं हि देवी, जगन्मये॥ प्रविष्य तिष्ठ यज्ञेस्मिन् यावत् पूजं करोम्यहम्। सर्वानन्द-करे, देवि! सर्व सिद्धिं प्रयच्छ मे॥ तिष्ठत्रा कालिके, मतः! सर्व-कल्याण-हेतवे। पूजं गृहणा सुमुखी! नमस्ते शंकर प्रिये॥ ॥श्रीमहा-काली-देवीं आवाहयामि॥ (3.) प्रथम पुष्पांजलि (Pushpanjali-1) जब भगवती काली का आह्वान करके वे पधार जाएं, तो पांच पुष्प अंजलि में लेकर (दोनों हाथों की हथेलियां जोड़कर) लेखनी-दवात के समक्ष अर्पित करें तथा निम्नलिखित मंत्र बोलते हुए भगवती काली को आसन प्रदान करें। नाना-रत्न-संयुक्तम्, कर्ता-स्वर-विभूषितम्। असनम देव-देवेशि! प्रित्यर्थं प्रति-गृह्यतम॥ ॥ श्रीमहा-काली-देव्यै असनार्थे पंच-पुष्पाणि समर्पयामि॥ (4.) द्वितीय पुष्पांजलि (Pushpanjali-2) इसके पश्चात, निम्नलिखित मंत्रों का जाप करते हुए चंदन, अक्षत, पुष्प, धूप, दीप और नैवेद्य से भगवती काली की पूजा करें। ॐ श्रीकाली-देव्यै नमः पदयोः पद्यं समर्पयामि। ॐ श्रीकाली-देव्यै नमः शिरसि अर्घ्यं समर्पयामि। ॐ श्रीकाली-देव्यै नमः गंधाक्षतम् समर्पयामि। ॐ श्रीकाली-देव्यै नमः पुष्पम समर्पयामि। ॐ श्रीकाली-देव्यै नमः धूपं घृपयामि। ॐ श्रीकाली-देव्यै नमः दीपं दर्शयामि। ॐ श्रीकाली-देव्यै नमः नैवेद्यं समर्पयामि। ॐ श्रीकाली-देव्यै नमः आचमान्यं समर्पयामि। ॐ श्रीकाली-देव्यै नमः ताम्बूलम समर्पयामि। (5.) तृतीय पुष्पांजलि (Pushpanjali-3) उपरोक्त वर्णित विधि से पूजन करने के उपरांत, बाएं हाथ में गंध, अक्षत और पुष्प ग्रहण करें। दाहिने हाथ से निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए उन्हें लेखनी-दवात के ऊपर या समीप अर्पित करें। ॐ महा-काल्यै नमः। अनेन पूजनेन श्रीकाली देवी प्रीयताम्, नमो नमः।

    Satyanarayan Puja Vidhi (सत्यनारायण पूजा विधि)

    सत्यनारायण पूजा विधि (Satyanarayan Puja Vidhi) सत्यनारायण पूजा और भगवान विष्णु से संबंधित अन्य अवसरों पर पौराणिक मंत्रों के जाप के साथ भगवान विष्णु की सभी सोलह अनुष्ठानों के साथ पूजा की जाती है। देवी-देवताओं की सभी 16 अनुष्ठानों के साथ पूजा करना षोडशोपचार पूजा के रूप में जाना जाता है। (1.) ध्यानम् (Dhyanam) पूजा की शुरुआत भगवान सत्यनारायण के ध्यान से करनी चाहिए। ध्यान अपने सामने सत्यनारायण की छवि या मूर्ति के समक्ष करना चाहिए। भगवान सत्यनारायण का ध्यान करते हुए निम्नलिखित मंत्र का जाप करना चाहिए। ध्यायेत् सत्यं गुणतितम गुणत्रयसमन्वितम्। लोकनाथं त्रिलोकेशं कौस्तुभभरणं हरीम्॥ नीलवर्ण पीतवस्त्रं श्रीवत्सपादभूषितम्। गोविंदं गोकुलानंदं ब्रह्माद्यैरपि पूजितम्॥ (2.) आह्वान/आवाहन (Aavahan) भगवान सत्यनारायण का ध्यान करने के उपरांत, मूर्ति के सामने आवाहन मुद्रा (आवाहन मुद्रा दोनों हथेलियों को जोड़कर और दोनों अंगूठों को अंदर की ओर मोड़कर बनाई जाती है) प्रदर्शित करते हुए निम्नलिखित मंत्र का जाप करना चाहिए। दामोदर समागच्छ लक्ष्म्य सह जगत्पते। इमाम माया कृतं पूजं गृहाणा सुरसत्तमा॥ श्री लक्ष्मी सहिता श्री सत्यनारायणाय अवाहयामि। (3.) आसन (Asana) भगवान सत्यनारायण का आह्वान करने के उपरांत, अंजलि में पांच पुष्प ग्रहण करें (दोनों हाथों की हथेलियों को जोड़कर) और उन्हें मूर्ति के समक्ष अर्पित करें। निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए भगवान सत्यनारायण को आसन प्रदान करें। नानारत्न समाकीर्ण कर्तास्वरविभूषितम्। असनम देवदेवेश! प्रीत्यर्थं प्रतिगृह्यतम॥ ॐ श्री सत्यनारायणाय नमः आसनम् समर्पयामि। (4.) पद्यम (Padyam) आसन समर्पण के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए, श्री सत्यनारायण को जल अर्पित करें और उनके चरणों को स्नान कराएँ। नारायणः नमस्तेस्तु नरकर्णावतारका। पद्यं गृहाणा देवेशा! मम सौख्यं विवर्ध्यः॥ ॐ श्री सत्यनारायणाय नमः पदयोः पद्यं समर्पयामि। (5.) अर्घ्यम (Arghyam) पाद्य अर्पण के उपरांत, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री सत्यनारायण को जल अर्पित करें। व्यक्तव्यक्तस्वरूपाय ऋषिकपतये नमः। मया निवेदितो भक्त्या अर्घ्योयं प्रतिगृह्यतम॥ ॐ श्री सत्यनारायणाय नमः अर्घ्यं समर्पयामि। (6.) आचमनीयम (Achamaniyam) अर्घ्य अर्पण के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री सत्यनारायण को आचमन के लिए जल अर्पित करें। मन्दाकिन्यस्तु यद्वारि सर्वपापा हरं शुभम्। तदिदं कल्पितं देव सम्यगचाम्यतम विभो॥ ॐ श्री सत्यनारायणाय नमः आचमण्यम समर्पयामि। (7.) पंचामृत स्नानम (Panchamrita Snanam) आचमनीय अर्पण के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री सत्यनारायण को पंचामृत (दूध, दही, शहद, घी, और चीनी का मिश्रण) से अभिषेक करें। स्नानं पंचामृतैरदेवा गृहाणा सुरसत्तमा। अनाथनाथ सर्वज्ञ गिर्वाना प्रणतप्रिय॥ ॐ श्री सत्यनारायणाय नमः पंचामृत स्नानं समर्पयामि। (8.) शुद्धोदक स्नानम/शुद्ध जल स्नान (Shuddhodaka Snanam/Pure Water Bath) पंचामृत स्नान के उपरांत, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री सत्यनारायण को शुद्ध जल से स्नान कराएँ। नानातीर्थसमनितं सर्वपापा हरं शुभम्। तदिदं कल्पितं देव स्नानार्थं प्रतिगृह्यतम॥ ॐ श्री सत्यनारायणाय नमः शुद्धोदक स्नानं समर्पयामि। (9.) वस्त्रम/कपड़ा (Vastram) शुद्धोदक स्नान के पश्चात, अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री सत्यनारायण को नए वस्त्र अर्पित करें। शीतवतोष्णं समत्राणं लज्जायः रक्षणं परम्। देहलंकरणं वस्त्रं प्रीत्यर्थं प्रतिगृह्यताम्॥ ॐ श्री सत्यनारायणाय नमः वस्त्र युग्मम समर्पयामि। (10.) यज्ञोपवीतम् (Yajnopavitam) वस्त्रार्पण के उपरांत, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए श्री सत्यनारायण को पवित्र धागा अर्पित करें। ब्रह्माविष्णुमहेषेण निर्मितं सूत्रमुत्तमम्। गृहाणा भगवान विष्णु सर्वेष्टा फलदो भव॥ ॐ श्री सत्यनारायणाय नमः यज्ञोपवीतं समर्पयामि। (11.) चन्दन (Chandan) यज्ञोपवीत अर्पण के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए भगवान श्री सत्यनारायण को चंदन का लेप या चूर्ण अर्पित करें। श्रीखंड चंदनं दिव्यं गंधाध्यं सुमनोहरम्। विलेपनं सुरश्रेष्ठ चंदनं प्रतिगृह्यतम॥ ॐ श्री सत्यनारायणाय नमः चन्दनं समर्पयामि। (12.) पुष्प (Pushpa) चंदन अर्पण के बाद, निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए भगवान श्री सत्यनारायण को पुष्प अर्पित करें। माल्यादीनि सुगन्धीनि मालत्यादीनि वै प्रभो। मया हृतानि पुष्पाणि पूजार्थं प्रतिगृह्यताम्॥ ॐ श्री सत्यनारायणाय नमः पुष्पम समर्पयामि। (13.) धूपम (Dhupam) पुष्प अर्पण के बाद, निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए भगवान श्री सत्यनारायण को धूप अर्पित करें। वनस्पतिरसोद्भूतो गन्धाढ्यो गन्ध उत्तमः। आघ्नेयः सर्वदेवानां धूपोऽयं प्रतिगृह्यताम्॥ ॐ श्री सत्यनारायणाय नमः धुपं अघ्रपयामि। (14.) दीपं (Deepam) धूपबलि के बाद, निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए भगवान श्री सत्यनारायण को शुद्ध घी का दीपक अर्पित करें। सज्यं च वर्ती संयुक्तं वह्निना दीपितां मया। दीपं गृहाण देवेश मम सौख्यप्रदो भव॥ ॐ श्री सत्यनारायणाय नमः दीपं दर्शयामि। (15.) नैवेद्यम/प्रसाद (Naivedyam) दीपदान के बाद, हाथ धोकर नैवेद्य अर्पित करें। इसमें विभिन्न प्रकार के फल और मिठाइयां शामिल होनी चाहिए। निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए इसे भगवान श्री सत्यनारायण को अर्पित करें। घृतपक्वं हविष्यान्नं पायसं च सशरकारम्। नानाविधं च नैवेद्यं गृहिणीनव सुरसत्तम॥ ॐ श्री सत्यनारायणाय नमः नैवेद्यं निवेदयामि। (16.) ताम्बूल (Tambool) नैवेद्यम अर्पित करने के बाद, निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए भगवान श्री सत्यनारायण को पान का पत्ता (तांबूल) अर्पित करें। लवंगकरपुरसंयुतं ताम्बुलं सुरा पूजितम्। एलादिचूर्णसंयुक्तं प्रीत्यर्थं प्रतिगृह्यतम॥ ॐ श्री सत्यनारायणाय नमः ताम्बूलं समर्पयामि। (17.) फल (Phala) ताम्बूलम अर्पित करने के बाद, निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए भगवान श्री सत्यनारायण को फल अर्पित करें। इदं फलं मया देवा! स्थापितम् पुरतस्तव। तेन मे सफलवाप्तिर्भवेज्जनमानी जन्मनि॥ ॐ श्री सत्यनारायणाय नमः फलं समर्पयामि। (18.)आरती (Aarti) ताम्बूलम अर्पित करने के बाद, निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए भगवान श्री सत्यनारायण को फल अर्पित करें। चतुर्वर्तीं समयुक्तं गोघृतेन च पुरितम्। अरार्तक्यमहं कुर्वे पश्य मे वरदो भव॥ ॐ श्री सत्यनारायणाय नमः मंगला आरतीम् समर्पयामि। (19.) प्रदक्षिणम् (Pradakshinam) आरती के बाद, अब निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए हाथ में पुष्प लेकर भगवान श्री सत्यनारायण की प्रतीकात्मक प्रदक्षिणा (बाएं से दाएं परिक्रमा) करें। यानि कानि च पापानि जन्मन्तरा कृतानि च। तानि तानि विनाश्यंतु प्रदक्षिणा पदे पदे॥ ॐ श्री सत्यनारायणाय नमः प्रदक्षिणं समर्पयामि। (20.) मंत्र पुष्पांजलि (Mantra Pushpanjali) प्रदक्षिणा के बाद, निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए भगवान श्री सत्यनारायण को पुष्प एवं भोग अर्पित करें। यन्मया भक्ति युक्तेन पत्रं पुष्पं फलं जलम्। निवेदितं च नैवेद्यं तद् गृहानुकमपाय॥ मन्त्रहीनं क्रियाहीनं भक्तिहीनं जनार्दन। यत्पूजितं मायादेव परिपूर्ण तदस्तु मे॥ अनया पूजया श्रीविष्णुः प्रसीदतु॥ ॐ श्री सत्यनारायणाय नमः पुष्पांजलिं समर्पयामि।   Raksha Bandhan Puja Vidhi (रक्षा बंधन पूजा विधि) रक्षा बंधन पूजा विधि (Raksha Bandhan Puja Vidhi) आधुनिक संदर्भ में, रक्षा बंधन का अर्थ काफी बदल गया है। इसे मुख्यतः भाई-बहनों के त्यौहार के रूप में देखा जाता है। अब राखी रक्षा बंधन का पर्याय बन गई है। हालांकि, इस अनुष्ठान के सभी वैदिक संदर्भ रक्षा बंधन के साथ जुड़े हुए हैं। वैदिक काल से ही रक्षा बंधन एक महत्वपूर्ण अनुष्ठान रहा है, जिसे भूत, बुरी आत्माओं और पिशाचों के भय को दूर करने के लिए किया जाता था। रक्षा बंधन की रस्म निभाने से सभी प्रकार की बीमारियों और बुरे शगुन से बचा जा सकता है। होलिका दहन की तरह ही, रक्षा बंधन भी साल भर में होने वाली सभी बुरी चीजों से सुरक्षा पाने के लिए एक वार्षिक अनुष्ठान है। इसे भद्रा समय से बचकर श्रावण पूर्णिमा के दौरान किया जाना चाहिए। व्रतराज में रक्षा बंधन की पूजा विधि का वर्णन किया गया है। व्रतराज के अनुसार, रक्षा बंधन एक अनुष्ठानिक धागा बांधना है, जो व्यक्ति को सभी प्रकार की बुराइयों से बचाता है। पवित्र धागे के रूप में रक्षा को दिव्य शक्ति के रूप में व्यक्त किया जाता है, जो उपासक को निडर बनाती है। ऐसा माना जाता है कि यह भगवान इंद्र की पत्नी शची थी, जिसने युद्ध में राक्षसों से अपने पति की रक्षा के लिए रक्षा की थी। तब से रक्षा को जीत, आराम, संतान, पोते, धन और स्वास्थ्य के लिए पूजा जाता है। (1.) पूजा विधि (Puja Vidhi) श्रावण पूर्णिमा के दिन सूर्योदय से पहले प्रातःकाल में स्नान करना चाहिए। स्नान के बाद देव और पितृ तर्पण करना चाहिए, जो देवताओं और पूर्वजों को प्रसन्न करने का एक अनुष्ठान है। तमिलनाडु में इस उपाकर्म के अनुष्ठान को अवनि अवित्तम के नाम से जाना जाता है, और इसे सुबह के समय करना चाहिए। व्रतराज के अनुसार, रक्षा बंधन की रस्म को अपराह्न के समय करना श्रेष्ठ होता है। रक्षा बंधन की मुख्य रस्म में रक्षा की पूजा करना और उसे रक्षा पोटली के रूप में कलाई पर बांधना शामिल है। रक्षा पोटली को अखंडित चावल, सफेद सरसों और सोने के धागे से बनाया जाना चाहिए। इसे सूती या ऊनी रंगीन कपड़े से बुना जाना चाहिए और पूजा के लिए साफ कपड़े पर रखना चाहिए। रक्षा बंधन पूजा के लिए घटस्थापना का भी सुझाव दिया जाता है। सभी भूदेवों की पूजा करनी चाहिए और उन्हें वस्त्र अर्पित करने चाहिए। भूदेव पूजा के बाद रक्षा का पूजन करना चाहिए और मंत्रोच्चार के साथ रक्षा पोटली को कलाई में बांधना चाहिए। रक्षा पोटली बांधते समय निम्न मंत्र का जाप करना चाहिए: येन बद्धो बली राजा दानवेन्द्रो महाबलः। तेन त्वामभिबध्नामि रक्षे माचल माचल।।

    Raksha Bandhan Puja Vidhi (रक्षा बंधन पूजा विधि)

    रक्षा बंधन पूजा विधि (Raksha Bandhan Puja Vidhi) आधुनिक संदर्भ में, रक्षा बंधन का अर्थ काफी बदल गया है। इसे मुख्यतः भाई-बहनों के त्यौहार के रूप में देखा जाता है। अब राखी रक्षा बंधन का पर्याय बन गई है। हालांकि, इस अनुष्ठान के सभी वैदिक संदर्भ रक्षा बंधन के साथ जुड़े हुए हैं। वैदिक काल से ही रक्षा बंधन एक महत्वपूर्ण अनुष्ठान रहा है, जिसे भूत, बुरी आत्माओं और पिशाचों के भय को दूर करने के लिए किया जाता था। रक्षा बंधन की रस्म निभाने से सभी प्रकार की बीमारियों और बुरे शगुन से बचा जा सकता है। होलिका दहन की तरह ही, रक्षा बंधन भी साल भर में होने वाली सभी बुरी चीजों से सुरक्षा पाने के लिए एक वार्षिक अनुष्ठान है। इसे भद्रा समय से बचकर श्रावण पूर्णिमा के दौरान किया जाना चाहिए। व्रतराज में रक्षा बंधन की पूजा विधि का वर्णन किया गया है। व्रतराज के अनुसार, रक्षा बंधन एक अनुष्ठानिक धागा बांधना है, जो व्यक्ति को सभी प्रकार की बुराइयों से बचाता है। पवित्र धागे के रूप में रक्षा को दिव्य शक्ति के रूप में व्यक्त किया जाता है, जो उपासक को निडर बनाती है। ऐसा माना जाता है कि यह भगवान इंद्र की पत्नी शची थी, जिसने युद्ध में राक्षसों से अपने पति की रक्षा के लिए रक्षा की थी। तब से रक्षा को जीत, आराम, संतान, पोते, धन और स्वास्थ्य के लिए पूजा जाता है। (1.) पूजा विधि (Puja Vidhi) श्रावण पूर्णिमा के दिन सूर्योदय से पहले प्रातःकाल में स्नान करना चाहिए। स्नान के बाद देव और पितृ तर्पण करना चाहिए, जो देवताओं और पूर्वजों को प्रसन्न करने का एक अनुष्ठान है। तमिलनाडु में इस उपाकर्म के अनुष्ठान को अवनि अवित्तम के नाम से जाना जाता है, और इसे सुबह के समय करना चाहिए। व्रतराज के अनुसार, रक्षा बंधन की रस्म को अपराह्न के समय करना श्रेष्ठ होता है। रक्षा बंधन की मुख्य रस्म में रक्षा की पूजा करना और उसे रक्षा पोटली के रूप में कलाई पर बांधना शामिल है। रक्षा पोटली को अखंडित चावल, सफेद सरसों और सोने के धागे से बनाया जाना चाहिए। इसे सूती या ऊनी रंगीन कपड़े से बुना जाना चाहिए और पूजा के लिए साफ कपड़े पर रखना चाहिए। रक्षा बंधन पूजा के लिए घटस्थापना का भी सुझाव दिया जाता है। सभी भूदेवों की पूजा करनी चाहिए और उन्हें वस्त्र अर्पित करने चाहिए। भूदेव पूजा के बाद रक्षा का पूजन करना चाहिए और मंत्रोच्चार के साथ रक्षा पोटली को कलाई में बांधना चाहिए। रक्षा पोटली बांधते समय निम्न मंत्र का जाप करना चाहिए: येन बद्धो बली राजा दानवेन्द्रो महाबलः। तेन त्वामभिबध्नामि रक्षे माचल माचल।।

    Durga Puja Vidhi (दुर्गा पूजा विधि)

    दुर्गा पूजा विधि (Durga Puja Vidhi) हम नवरात्रि के दौरान मनाई जाने वाली दुर्गा पूजा विधि का विस्तृत विवरण प्रस्तुत कर रहे हैं। दी गई पूजा विधि में षोडशोपचार (दुर्गा पूजा विधि) के सभी सोलह चरण शामिल हैं। (1.) ध्यान और आवाहन (Dhyana and Avahana) पूजा देवी दुर्गा के ध्यान और आह्वान से शुरू होनी चाहिए। देवी दुर्गा की मूर्ति के सामने आवाहन मुद्रा (दोनों हथेलियों को जोड़कर और दोनों अंगूठों को अंदर की ओर मोड़कर बनाई जाती है) दिखाकर निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करना चाहिए। सर्वमंगला मांगल्ये शिवे सर्वार्थ साधिके। शरण्ये त्र्यम्बके गौरी नारायणि नमोअस्तु ते॥ ब्रह्मरूपे सदानंदे परमानंद स्वरूपिणी। द्रुत सिद्धिप्रदे देवि नारायणी नमोअस्तु ते॥ शरणागतदिनर्तपरितानपरायणे। सर्वस्यार्तिहारे देवी नारायणी नमोअस्तु ते॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः आवाहनं समर्पयामि॥ (2.) आसन (Asana) देवी दुर्गा का आह्वान करने के बाद, अंजलि में पांच फूल लें (दोनों हाथों की हथेलियां जोड़कर) और उन्हें मूर्ति के सामने छोड़ दें तथा निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को आसन प्रदान करें। अनेक रत्नसंयुक्तं नानामणिगणान्वितम्। कर्तस्वरमयं दिव्यमासनाम् प्रतिगृह्यतम॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः आसनं समर्पयामि॥ (3.) पाद्य प्रक्षालन (Padya Prakshalana) देवी दुर्गा को आसन प्रदान करने के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए उनके पैर धोने के लिए जल अर्पित करें। गङ्गादि सर्वतीर्थेभ्यो मया प्रार्थनायाहृतम्। तोयमेतत्सुखस्पर्श पाद्यार्थम् प्रतिगृह्यताम्॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः पद्यं समर्पयामि॥ (4.) अर्घ्य समर्पण (Arghya Samarpan) पाद्य अर्पण के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को सुगंधित जल अर्पित करें। गंधपुष्पक्षतैरयुक्तमार्घ्यं संपादितं मया। गृहाणा त्वं महादेवी प्रसन्न भव सर्वदा॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः अर्घ्यं समर्पयामि॥ (5.) आचमन समर्पण (Achamana Samarpan) अर्घ्य देने के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को आचमन हेतु जल अर्पित करें। अचम्यतम त्वया देवी भक्ति मे ह्याचलं कुरु। इप्सितं मे वरं देहि परतं च परम गतिम्॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः आचमनीयं जलं समर्पयामि॥ (6.) स्नान (Snana) आचमन के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को स्नान के लिए जल अर्पित करें। पयोदधि घृतं क्षीरं सीताय च समन्वितम्। पंचामृतमनेनाद्य कुरु स्नानं दयानिधे॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः स्ननीयं जलं समर्पयामि॥ (7.) वस्त्र (Vastra) स्नान के बाद, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को नए वस्त्र के रूप में मोली अर्पित करें। वस्त्रं च सोम दैवत्यं लज्जायस्तु निवारणम्। मया निवेदितं भक्त्या गृहाणा परमेश्वरी॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः वस्त्रं समर्पयामि॥ (8.) आभूषण समर्पण (Abhushana Samarpan) वस्त्रार्पण के बाद, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को आभूषण अर्पित करें। हार कङ्कण केयूर मेखला कुण्डलादिभिः। रत्नाढ्यं कुण्डलोपेतं भूषणं प्रतिगृह्यताम्॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः आभूषणं समर्पयामि॥ (9.) चन्दन समर्पण (Chandan Samarpan) आभूषण अर्पित करने के बाद, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को चंदन अर्पित करें। परमानन्द सौभाग्यं परिपूर्ण दिगन्तरे। गृहाण परमं गन्धं कृपया परमेश्वरि॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः चन्दनं समर्पयामि॥ (10.) रोली समर्पण (Roli Samarpan) अब, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को अखंड सौभाग्य के प्रतीक के रूप में रोली (कुमकुम) अर्पित करें। कुमकुमम कांतिदं दिव्यं कामिनी काम संभवम्। कुमकुमेनार्चिते देवि प्रसिदा परमेश्वरी॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः कुमकुमं समर्पयामि॥ (11.) कज्जलार्पण (Kajjalarpan) कुमकुम अर्पित करने के बाद, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को काजल अर्पित करें। कज्जलं कज्जलं रम्यं सुभगे शान्तिकारिके। कर्पूर ज्योतिरुत्पन्नं गृहाण परमेश्वरि॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः कज्जलं समर्पयामि॥ (12.) मङ्गल द्रव्यार्पण (A.) सौभाग्य सूत्र (Sugandhita Dravya) काजल चढ़ाने के बाद, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को सौभाग्य सूत्र अर्पित करें। सौभाग्यसूत्रं वरदे सुवर्ण मणि संयुते। कण्ठे बध्नामि देवेशि सौभाग्यं देहि मे सदा॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः सौभाग्यसूत्रं समर्पयामि॥ (B.) सुगन्धित द्रव्य (Sugandhita Dravya) अब, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को सुगंध अर्पित करें। चन्दनागारू कर्पूरैः संयुतं कुंकुमं तथा। कस्तुर्यादि सुगंधश्च सर्वांगेषु विलेपनम्॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः सुगंधिताद्रव्यं समर्पयामि॥ (C.) हरिद्रा समर्पण (Haridra Samarpan) अब, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को हल्दी अर्पित करें। हरिद्रारञ्जिते देवि सुख सौभाग्यदायिनी। तस्मात्त्वां पूजयाम्यत्र सुखशान्तिं प्रयच्छ मे॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः हरिद्राचूर्णं समर्पयामि॥ (D.) अक्षत समर्पण (Akshata Samarpan) हरिद्रा अर्पण के बाद, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को अक्षत (अखंडित चावल) अर्पित करें। रंजितः कंकुमुद्येन न अक्षतश्चतिशोभनः। ममैषा देवी दानेना प्रसन्न भव शोभने॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः अक्षतं समर्पयामि॥ (13.) पुष्पांजलि (Pushpanjali) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को पुष्पांजलि अर्पित करें। मंदरा पारिजातादि पाटलि केतकनि च। जाति चंपका पुष्पाणि गृहणेमणि शोभने॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः पुष्पाञ्जलिं समर्पयामि॥ (14.) बिल्वपत्र (Bilvapatra) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को बिल्वपत्र अर्पित करें। अमृतोद्भव श्रीवृक्षो महादेवी! प्रिया सदा. बिल्वपत्रं प्रयच्छमि पवित्रं ते सुरेश्वरी॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः बिल्वपत्राणि समर्पयामि॥ (15.)धूप समर्पण (Dhoop Samarpan) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को धूप अर्पित करें। दशांग गुग्गुला धुपं चंदनगारू संयुतम। समर्पितं मया भक्त्या महादेवी! प्रतिगृह्यतम॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः धूपमाघ्घ्रापयमि समर्पयामि॥ (16.) दीप समर्पण (Deep Samarpan) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को दीप अर्पित करें। घृतवर्त्तिसमायुक्तं महतेजो महोज्ज्वलम्। दीपं दास्यामि देवेषी! सुप्रीता भव सर्वदा॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः दीपं समर्पयामि॥ (17.) नैवेद्य (Naivedya) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को नैवेद्य अर्पित करें। अन्नं चतुर्विधं स्वादु रसैः षडभिः समन्वितम्। नैवेद्य गृह्यतम देवि! भक्ति मे ह्यचला कुरु॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः नैवेद्यं निवेदयामि॥ (18.) ऋतुफला (Rituphala) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को ऋतुफल अर्पित करें। द्राक्षाखर्जुरा कदलीफला समग्रकपीठकम। नारिकेलेक्षुजाम्बदि फलानि प्रतिगृह्यतम॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः ऋतुफलनि समर्पयामि॥ (19.) आचमन (Achamana) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को आचमन के लिए जल अर्पित करें। कामारिवल्लभे देवि करवाचमनमम्बिके। निरंतररामहम वन्दे चरणौ तव चंडिके॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः आचमनीयं जलं समर्पयामि॥ (20.) नारिकेल समर्पण (Narikela Samarpan) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को नारिकेल (नारियल) अर्पित करें। नारिकेलम च नारंगिम कलिंगमंजीरं त्वा। उर्वारुक च देवेषि फलन्येतानि गह्यताम्॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः नारिकेलं समर्पयामि॥ (21.) तंबुला (Tambula) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को ताम्बूल (पान और सुपारी) अर्पित करें। एलालवंगं कस्तूरी कर्पूरैः पुष्पवसीतम। विटिकं मुखवसार्थ समर्पयामि सुरेश्वरी॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः ताम्बूलं समर्पयामि॥ (22.) दक्षिणा (Dakshina) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए देवी दुर्गा को दक्षिणा (उपहार) अर्पित करें। पूजा फल समृद्धियर्था तवग्रे स्वर्णमीश्वरी। स्थापितम् तेन मे प्रीता पूर्णं कुरु मनोरथम्॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः दक्षिणं समर्पयामि॥ (23.) पुस्तक पूजा एवं कन्या पूजन (Book worship and girl worship) (A.) पुस्तक पूजा (Pustak) दक्षिणा अर्पित करने के पश्चात, अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए दुर्गा पूजा के दौरान उपयोग में आने वाली पुस्तकों की पूजा करें। नमो देव्यै महादेव्यै शिवायै सततं नमः। नमः प्रकृतियै भद्रयै नियतः प्रणतः स्मतम्॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः पुस्तक पूजयामि॥ (B.) दीप पूजा (Deep Puja) पुस्तकों की पूजा के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए दुर्गा पूजा के दौरान दीप जलाएं और दीप देव की पूजा करें। शुभम् भवतु कल्याणमारोग्यं पुष्टिवर्धनम्। आत्मतत्त्व प्रबोधाय दीपज्योतिर्नमोअस्तु ते॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः दीपं पूजयामि॥ (C.) कन्या पूजन (Kanya Pujan) दुर्गा पूजा के दौरान कन्या पूजन का भी विशेष महत्व है। इसलिए दुर्गा पूजा के बाद कन्याओं को आमंत्रित कर उन्हें स्वादिष्ट भोजन कराया जाता है और दक्षिणा यानी उपहार दिए जाते हैं। कन्याओं को दक्षिणा देते समय निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करना चाहिए। सर्वस्वरूपे! सर्वेशे सर्वशक्ति स्वरूपिणी। पूजम गृहण कौमारी! जगन्मातरनमोअस्तु ते॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः कन्या पूजयामि॥ (24.) नीराजन (Nirajan) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करने के पश्चात देवी दुर्गा की आरती करें। नीराजनं सुमंगल्यं कर्पूरेण समन्वितम्। चन्द्रार्कवह्नि सदृशं महादेवी! नमोअस्तु ते॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः कर्पूर निराजनं समर्पयामि॥ (25.) प्रदक्षिणा (Pradakshina) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए फूलों से प्रतीकात्मक प्रदक्षिणा (देवी दुर्गा की बाएं से दाएं परिक्रमा) करें। प्रदक्षिणं त्रयं देवि प्रयत्नेन प्रकल्पितम्। पश्यद्य पावने देवि अम्बिकायै नमोअस्तु ते॥ ॐ भूर्भुवः स्वः दुर्गादेव्यै नमः प्रदक्षिणं समर्पयामि॥ (26.) क्षमापन (Kshamapan) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए पूजा के दौरान हुई किसी भी ज्ञात-अज्ञात गलती के लिए देवी दुर्गा से क्षमा मांगें। अपराधा शतम् देवि मत्कृतम् च दीने दीने। क्षमायतम पावने देवी-देवेष नमोअस्तु ते॥

    Hanuman Puja Vidhi (हनुमान पूजा विधि)

    हनुमान पूजा विधि (Hanuman Puja Vidhi) हम हनुमान जयंती और भगवान हनुमान से संबंधित अन्य अवसरों पर की जाने वाली हनुमान पूजा विधि के बारे में विस्तृत जानकारी प्रस्तुत कर रहे हैं। दी गई पूजा विधि में षोडशोपचार हनुमान पूजा के सभी सोलह चरण शामिल हैं। (1.) सङ्कल्प (Sankalpa) हनुमान जी की पूजा संकल्प से आरंभ करनी चाहिए। इसके लिए पंचपात्र से जल लेकर दाहिने हाथ की हथेली को साफ करना चाहिए। इसके बाद साफ किए गए दाहिने हाथ की हथेली में ताजा जल, अक्षत, पुष्प आदि लेकर निम्न संकल्प मंत्र पढ़ना चाहिए। संकल्प मंत्र पढ़ने के बाद जल को जमीन पर गिरा देना चाहिए। ॐ तत्सत आद्या अमुका संवत्सरे मसोत्तम, अमुका तिथौ, अमुका वासारे, अमुका गोत्रोत्पन्नौअहं अमुका नाम आदि... सरल कामना सिद्ध्यर्थं श्री हनुमतपूजं करिष्ये। (2.) आह्वान/आवाहन (Aavahan) संकल्प लेने के बाद, मूर्ति के सामने आवाहन मुद्रा (जो दोनों हथेलियों को जोड़कर और दोनों अंगूठों को अंदर की ओर मोड़कर बनाई जाती है) दिखाकर निम्नलिखित मंत्र का जाप करना चाहिए। श्रीहनमतः प्राण इहा प्राण हनुमतो जीव इहा स्थितः सर्वेन्द्र्यानि, वन्मनस्त्वचक्षुर्जिह्वाघ्रण पाणिपदापायुपस्थानि हनुमत इहागत्य सुखं चिरं तिष्ठन्तु स्वाहा। श्रीराम चरणाभ्योनयुगलस्थिर मनसाम्। आवाहयामि वरदं हनुमंतं भिश्तदम्॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः आवाहनं समर्पयामि॥ (3.) ध्यान (Dhyana) हनुमान जी की प्रतिमा के सामने ध्यान करना चाहिए। हनुमान जी का ध्यान करते समय निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करें। कर्णिकार सुवर्णाभं वर्णनीयं गुणोत्तमम्। अर्णवोल्लङघ्नोद्युक्तं तूर्ण ध्यायामि मारुतिम्॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः ध्यानं समर्पयामि॥ (4.) आसन (Asana) भगवान हनुमान का ध्यान करने के बाद, अंजलि में पांच फूल लें (दोनों हाथों की हथेलियां जोड़कर) और उन्हें मूर्ति के सामने छोड़ दें। निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान हनुमान को आसन प्रदान करें। नवरत्नमयं दिव्यं चतुराश्रमनुत्तमम्। सौवर्णमसनं तुभ्यं कल्पये कपि नायका॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः आसनम् समर्पयामि॥ (5.) पद्यम (Padyam) भगवान हनुमान को आसन प्रदान करने पश्चात उनके पैर धोने के लिए जल अर्पित करें तथा निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करें। सुवर्णकलाशनितं सुष्ठु वसीतमादरात। पदयोः पद्यमानघं प्रति गृहाणा प्रसीद मे॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः पद्यं समर्पयामि॥ (6.) अर्घ्यम (Arghyam) पाद्य अर्पण के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए भगवान हनुमान को जल अर्पित करें। कुसुमाक्षतसम्मिश्र गृह्यतां कपि पुङ्गव। दास्यामि ते अञ्जनी पुत्र स्वमर्घ्य रत्नसंयुतम्॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः अर्घ्यं समर्पयामि॥ (7.) आचमन (Achamana) अर्घ्य प्रदान करने के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए भगवान हनुमान को आचमन के लिए जल अर्पित करें। महाराक्षसदर्पघ्न सुराधिपसुपूजित। विमलं शमलघ्न त्वं गृहाणाचमनीयकम्॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः आचमनं समर्पयामि॥ (8.) स्नान मंत्र (Snanam Mantra) (A.) पंचामृत स्नानम (Panchamrita Snanam) आचमन के पश्चात, अब निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए भगवान हनुमान को पंचामृत (दूध, दही, शहद, घी, और चीनी का मिश्रण) से स्नान कराएं। मध्वज्यक्षीरदाधिभिः सगुदैर्मंत्रसंयुतः। पंचामृत पृथका स्नानैः सिन्चामि त्वं कपीश्वरः॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः पंचामृत स्नानं समर्पयामि॥ (B.) शुद्धोदक स्नानम/शुद्ध जल स्नान (Shuddhodaka Snanam/Pure Water Bath) पंचामृत स्नान के पश्चात, अब निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए भगवान हनुमान को शुद्ध जल (गंगाजल) से स्नान कराएं। सुवर्णकलशनातैगंगदिसरिदुद्भवः। शुद्धोदकैः कपिशा त्वमभिशिंचमि मारुते॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः शुद्धोदक स्नानं समर्पयामि॥ (9.) मौञ्जी मेखला (Maunji Mekhala) स्नान के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए भगवान हनुमान को मौंजी मेखला (मुंजा घास की पट्टी) अर्पित करें। ग्रथितां नवभी रत्नैर्मेखलां त्रिगुणीकृताम्। मौञ्जीं भुञ्जमयीं पीतां गृहाण पवनात्मज॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः मौन्जी मेखला समर्पयामि॥ (10.) कटिसूत्र और कौपिना (Katisutra and Kaupina) मौंजी मेखला अर्पण करने के पश्चात, अब निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए भगवान हनुमान को कटिसूत्र (कमर के चारों ओर पवित्र बेल्ट) और कौपीन (लंगोटी) अर्पित करें। कटिसूत्रं गृहाणेदं कौपीनं ब्रह्मचारिणः। कौशेयं कपिशार्दूल हरिद्राक्तं सुमङ्गलम्॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः कतिसूत्रम् ऐं कौपीनम् समर्पयामि॥ (11.) उत्तरीय (Uttariya) उत्तरीय अर्पण के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का जाप करते हुए भगवान हनुमान को यज्ञोपवीत अर्पित करें। पीताम्बरं सुवर्णाभमुत्तरीयार्थमेव च। दास्यामि जानकी प्रणत्राणकरण गृह्यताम्॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः उत्तरीयं समर्पयामि॥ (12.) यज्ञोपवीतम् (Yajnopavitam) यज्ञोपवीत अर्पण के पश्चात, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान हनुमान को सुगंध अर्पित करें। श्रौतस्मार्तादि कर्तृणां साङ्गोपाङ्ग फल प्रदम्। यज्ञोपवीतमनघं धारयानिलनन्दन॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः यज्ञोपवीतं समर्पयामि॥ (13.) गंध (Gandha) यज्ञोपवीत अर्पण के पश्चात निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान हनुमान को सुगंध अर्पित करें। दिव्य कर्पूर संयुक्तं मृगनभि समन्वितम्। सकुम्कुमं पितागन्धं ललाते धारय प्रभो॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः गंधं समर्पयामि॥ (14.) अक्षत (Akshata) गंध अर्पण के उपरांत, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान हनुमान को अक्षत (अखंडित चावल) अर्पित करें। हरिद्रक्तनक्षतन्स्त्वं कुंकुमा द्रव्यमिश्रितं। धारय श्री गंध मध्ये शुभ शोभना वृद्धये॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः अक्षतं समर्पयामि॥ (15.) पुष्प (Pushpa) अक्षत अर्पण के उपरांत, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान हनुमान को पुष्प अर्पित करें। नीलोत्पलैः कोकणादैः कहलारैः कमलैरपि। कुमुदैह पुण्डरि कैस्त्वं पूजयामि कपिश्वरः॥ मल्लिका जाति पुष्पैश्च पतलैः कुटजैरपि। केतकी बकुलैश्चुतैः पुन्नगैर्ननागकेसरः॥ चम्पकैः शतपत्रैश्च करविरैर्मनोहरैः। पूज्ये त्वां कपि श्रेष्ठ सविल्वै तुलसीदलैः॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः पुष्पाणि समर्पयामि॥ (16.) ग्रन्थि पूजा (Granthi Puja) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए, तेरह गांठ लगाकर दोरका के लिए पवित्र धागा तैयार करते हुए ग्रंथि पूजा करें। अञ्जनी सूनवे नमः, प्रथम ग्रन्थिं पूजयामि। हनुमते नमः, द्वितीय ग्रन्थिं पूजयामि। वायुपुत्राय नमः, तृतीय ग्रन्थिं पूजयामि। महाबलाय नमः, चतुर्थ ग्रन्थिं पूजयामि। रामेष्टाय नमः, पञ्चम ग्रन्थिं पूजयामि। फाल्गुन सखाय नमः, षष्ठम ग्रन्थिं पूजयामि। पिङ्गाक्षाय नमः, सप्तम ग्रन्थिं पूजयामि। अमित विक्रमाय नमः, अष्टम ग्रन्थिं पूजयामि। सीता शोक विनाशनाय नमः, नवम ग्रन्थिं पूजयामि। कपीश्वराय नमः, दशम ग्रन्थिं पूजयामि। लक्ष्मण प्राण दात्रे नमः, एकादश ग्रन्थिं पूजयामि। दशग्रीवदर्पघ्नाय नमः, द्वादश ग्रन्थिं पूजयामि। भविष्यद्वाह्मणे नमः, त्रयोदश ग्रन्थिं पूजयामि। (17.) अङ्ग पूजा (Anga Puja) अब हनुमान जी के अंग स्वरूप देवताओं की पूजा करें। इसके लिए बाएं हाथ में गंध, अक्षत, और पुष्प लेकर, हनुमान जी की प्रतिमा के पास दाएं हाथ से छोड़ें और निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करें। हनुमते नमः, पादौ पूजयामि। सुग्रीव सखाय नमः, गुलफौ पूजयामि। अंगदा मित्राय नमः, जंघे पूजयामि। रामदासाय नमः, उरु पूजयामि। अक्षघ्नाय नमः, कटिम पूजयामि। लंका दहनाय नमः, बलं पूजयामि। राममणिदाय नमः, नाभिं पूजयामि। सागरोल्लांघनाय नमः, मध्यम पूजयामि। लंका मर्दानाय नमः, केशवलीम् पूजयामि। संजीवनीहरत्रे नमः, स्तनौ पूजयामि। सौमित्रप्राणदाय नमः, वक्षः पूजयामि। कुंथिता दशा कंथाय नमः, कंठं पूजयामि। रामाभिषेकं करिणे नमः, हस्तौ पूजयामि। मन्त्ररचिता रामायणाय नमः, वक्त्रं पूजयामि। प्रसन्नदावदानाय नमः, वदानं पूजयामि। पिंगणेत्राय नमः, नेत्रे पूजयमि। श्रुति परागाय नमः, श्रुति पूजयामि। ऊर्ध्वपुण्डराधारिणे नमः, कपोलं पूजयामि। मणिकंठामालिने नमः, शिरः पूजयामि। सर्वाभीष्ट प्रदाय नमः, सर्वांगम पूजयामि। (18.) धूपम (Dhupam) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान हनुमान को धूप अर्पित करें। दिव्यं सगुग्गुलं सज्यं दशांगं सवाह्निकम। गृहाणां मारुते धूपं सुप्रियं घृणतर्पणम्॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः धूपमाघ्घ्रापयामि॥ (19.) दीपं (Deepam) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान हनुमान को दीप अर्पित करें। घृत पुरितमुज्ज्वलं सीतासूर्यसमप्रभम्। अतुलं तव दास्यामि व्रते पुरत्ये सुदीपकम्॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः दीपं दर्शयामि॥ (20.) नैवेद्यम/प्रसाद (Naivedyam) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान हनुमान को नैवेद्य अर्पित करें। शशाकापुपासुपद्यपयासानि च यत्वतः। साक्षीरा दधि सज्यं च सपूपं घृतपचितम्॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः नैवेद्यं निवेदयामि॥ (21.) Paniya (पानीय) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान हनुमान को शुद्ध जल अर्पित करें। गोदावरी जलं शुद्धं स्वर्ण पत्रहृतं प्रियम्। पाणीयं पवनोद्भूतं स्विकुरु त्वं दयानिधे॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः पानीयं समर्पयामि॥ (22.) उत्तरापोषण (Uttaraposhana) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान हनुमान को उत्तरापौषण (आचमन का अनुष्ठान और अन्नादाता को धन्यवाद) के लिए जल अर्पित करें। अपोषनं नमस्तस्तु पापराशि त्रिनानलम्। कृष्णवेनि जलेनैव कुरुश्व पवनात्मजा॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः उत्तरपोषनं समर्पयामि॥ (23.) हस्त प्रक्षालन (Hasta Prakshalana) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए, भगवान हनुमान को हाथ धोने के लिए जल अर्पित करें। दिवाकरा सुतनिता जलेना स्प्रीशा गांधीना। हस्तप्रक्षालनार्थाय स्विकुरुश्व दयानिधे॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः हस्तौ प्रक्षालयीतुम जलं समर्पयामि॥ (24.) शुद्ध आचमण्यम () अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए, भगवान हनुमान को आचमन के लिए गंगाजल या शुद्ध जल अर्पित करें। रघुवीरपाद न्यासस्थिर मनसा मारुते। कावेरी जल पूर्णेन स्विकुर्वचामनियाकम॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः शुद्ध आचमण्यं जलं समर्पयामि॥ (25.) सुवर्ण पुष्प (Suvarna Pushpa) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान हनुमान को सुनहरे या पीले फूल अर्पित करें। वायुपुत्र नमस्तुभ्यं पुष्पं सौवर्णकं प्रियम्। पूययिष्यामि ते मूर्धिना नवरत्न समुज्ज्वलम्॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः सुवर्णा पुष्पम समर्पयामि॥ (26.) तंबुल (Tambool) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान हनुमान को ताम्बूल (पान और सुपारी) अर्पित करें। तम्बुलमनाघ स्वामिन प्रयत्नेन प्रकल्पितम्। अवलोक्य नित्यं ते पुरतो रचितम् मया॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः ताम्बूलं समर्पयामि॥ (27.) नीराजन/आरती (Nirajana/Aarti) ताम्बूल समर्पण के बाद, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान हनुमान की आरती करें। शतकोतिमहरत्न दिव्यसरत्न पत्रके। नीराजन मिदं दृष्टेरतिथि कुरु मारुते॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः नीराजनं समर्पयामि॥ (28.) पुष्पांजलि (Pushpanjali) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान हनुमान को पुष्पांजलि अर्पित करें। मूर्धनं दिवो अरतिं पृथिव्या वैश्वानरामृत अजातमग्निम्। कविम् सम्रजामतिथिम् जननाम सन्ना पत्रम् जनयन्त देवः॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः पुष्पाञ्जलि समर्पयामि॥ (29.) प्रदक्षिणा (Pradakshina) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए फूलों से भगवान हनुमान की प्रतीकात्मक प्रदक्षिणा (बाएं से दाएं परिक्रमा) करें। पापोऽहम् पापकर्महम् पापात्मा पापा सम्भवः। त्राहिमाम् पुण्डरीकाक्ष सर्व पाप हरो भवः॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः प्रदक्षिणं समर्पयामि॥ (30.) नमस्कार (Namaskara) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान हनुमान को प्रणाम करें। नमस्तेऽस्तु महावीर नमस्ते वायुनन्दनः। विलोक्य कृपया नित्यं त्राहिमां भक्त वत्सलः॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः नमस्कारं समर्पयामि॥ (31.) दोरक ग्रहण (Doraka Grahana) अब भक्त को दोरक (ग्रंथि पूजा के दौरान तैयार किया गया पवित्र धागा) स्वीकार करना चाहिए और निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए इसे दाहिने हाथ में बांधना चाहिए। ये पुत्र पौत्रादि समस्ता भाग्यं वञ्चति वयोस्तानायन प्रापूज्य। त्रयोदशग्रन्थियुतं तदम्कवध्नन्ति हस्ते वरदोरा सूत्रम्॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः दोराका ग्रहणं करोमि॥ (32.) पूर्वाडोरा-कोट्टाराना (Purvadora-Kottarana) दोरक ग्रहणम के बाद, निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए पूर्वदोरा-कोट्टरना का अनुष्ठान करें। अञ्जनी गर्भ सम्भूत रामकार्यार्थ सम्भवः। वरदोरकृता भासा रक्ष मां प्रतिवत्सरम्॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः पूर्वदोरकमुत्तारयामि॥ (33.) प्रार्थना (Prarthana) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान हनुमान से प्रार्थना करें। अनेना भगवान कार्य प्रतिपादक विग्रहः। हनुमान प्रीणितो भूत्वा प्रार्थितो हृदि तिष्ठतु॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः प्रार्थनां करोमि॥ (34.) Vayana Dana (वायन दान) अब निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करते हुए भगवान हनुमान को व्यंजन (मिठाई आदि) अर्पित करें। यस्य स्मृत्य च नमोत्तय तयो यज्ञक्रियादिषु। न्युनं संपूर्णं याति सद्यो वन्दे तमच्युतम्॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः वयं ददामि॥ (35.) वायन ग्रहण (Vayana Grahana) अर्पित व्यंजन को स्वीकार करते समय निम्नलिखित मंत्र का उच्चारण करना चाहिए। ददाति प्रतिगृह्नाति हनुमेव नः स्वयम्। व्रतस्यस्य च पूर्यर्थं प्रति ग्रहाण्तु वयनम्॥ ॥ॐ श्री हनुमते नमः वयं प्रतिग्रहयामि॥